Over mij

Mijn foto
De Brabant-Collectie is in 1837 in 's-Hertogenbosch opgericht door het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant en wordt sinds 1986 beheerd door de bibliotheek van de Universiteit van Tilburg

dinsdag 19 december 2023

Terugblik feestelijke opening De Mix Nederland ‘Aarde’

Vrijdagmiddag 1 september jl. is de tentoonstelling De Mix Nederland ‘Aarde’ met fotografie van Martien Coppens (1908-1986) en Wiesje Peels (1975) feestelijk geopend. Aan de hand van een foto-impressie kijken we terug op dit goed bezochte en geslaagde evenement.

Allereerst vond de opening van de buitenexpositie voor station Tilburg plaats. Na een welkomstwoord van Pia van Kroonenburgh, bibliothecaris van de Brabant-Collectie, vertelde Magdalena Piotrowska, regiodirecteur Zuid van de Nederlandse Spoorwegen, erg trots te zijn op het feit dat de tentoonstelling voor het NS station in Tilburg te zien is. “Deze aangename verrassing verleidt de reiziger naar Tilburg University te gaan om het andere deel te bekijken.” Marcelle Hendrickx, wethouder Cultuur van gemeente Tilburg, benadrukte het belang van cultuuruitingen in de openbare ruimte.

 Locatie Tilburg Centraal Station © Erik van der Burgt
 Locatie Tilburg Centraal Station © Reinout van den Bergh

Samen met fotografe Wiesje Peels onthulden zij gedrieën de eerste trotter. Hierop stond algemene achtergrondinformatie met betrekking tot het project, de tentoonstelling en de inleidende tekst Zwart-wit van Wilfried de Jong vermeld. Genodigden en voorbijgangers konden de foto’s van beide fotografen meteen bewonderen.

 Openingshandeling © Ruud Severijns
Na een korte treinreis en wandeling langs de buitenexpositie aan de Esplanade volgde de opening op de Tilburgse universiteitscampus.

Wandeling station Tilburg Universiteit © Reinout van den Bergh

Wandeling langs expositie op Esplanade © Erik van der Burgt

Wilfried de Jong en Rafaël Philippen, projectleider Stichting Beeldmix © Paul Slot

Esplanade © Reinout van den Bergh
In gebouw Cobbenhagen heette Pia van Kroonenburgh iedereen welkom. Corné van Nispen, directeur Library and IT Services, voerde namens Tilburg University het woord. Hij refereerde naar het belang dat de universiteit hecht aan een levendige campus, aan een goede verbinding met de stad Tilburg en aan de rol van kunst en cultuur voor educatie en vorming.

Genodigden in Kleine Foyer gebouw Cobbenhagen © Paul Slot
Fotografe Wiesje Peels vertelde enthousiast over de totstandkoming van de expositie; hoe zij een keuze maakte uit het oeuvre van Coppens, hoe zij via crowdfunding haar mobiele doka, de zogenaamde DOKAR, liet bouwen en op de fiets op reis ging door de streek waar ook Martien Coppens veelvuldig fotografeerde: de Peel. Op deze manier wilde zij een ode brengen aan Martien Coppens en het analoge fotograferen.

Exterieur DOKAR © Ruud Severijns

Interieur DOKAR © Ruud Severijns
In zijn voordracht Aardse dingen gaf Wilfried de Jong aan vaak niet te weten wie welke foto gemaakt had. De foto’s bezitten ‘oerkracht’, een spannende, onbestemde toon. “Met de lens voor het oog is er gezocht naar schoonheid, naar aardse zaken, naar ongerepte natuur, naar mensenkoppen.” De tekst van zijn lezing is gepubliceerd in de tentoonstellingscatalogus. Tussen de speeches trakteerde het gelegenheidsduo Mete Erker en Jeroen van Vliet het publiek op prachtige jazznummers.

Wilfried de Jong © Ruud Severijns

Mete Erker en Jeroen van Vliet © Ruud Severijns

Aansluitend kon de binnententoonstelling bekeken worden. Bezoekers reageerden enthousiast op dit deel van de expositie. Ook de DOKAR van Wiesje kon ter plekke bezichtigd worden.

De expositie is een initiatief van Stichting Beeldmix samen met NS, ProRail en Brabant-Collectie / Tilburg University. 

Nog te zien tot 5 januari: de binnenexpositie in gebouw Cobbenhagen, Tilburg University.

donderdag 14 december 2023

Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Zevenbergen naar Terheijden

Etappe 5 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 26 km)

We pakken de draad weer op bij knooppunt 56 aan de westrand van Zevenbergen. Al in de 13e eeuw lag hier op verhogingen in het landschap een nederzetting, omringd door moerassen, kreken en rivier de Mark. Een belangrijke bron van bestaan was, naast de winning van turf, die van zout uit deze turf (moernering). Vanaf de tweede helft 19e eeuw floreerde de suikerindustrie, mede door de aanwezigheid van goede landbouwgronden, waterverbindingen en arbeidskrachten. Bij deze handel vormde de haven, die dwars door Zevenbergen liep, een belangrijke schakel: ze verbond de Mark via de Roode Vaart met het Hollandsch Diep. De haven werd rond 1970 gedempt, maar sinds december 2020 stroomt hier weer water. Aan de haven liggen de straten Noord- en Zuidhaven. Onderstaande prentbriefkaart uit de Brabant-Collectie toont de Zuidhaven, met op de achtergrond een gedeelte van de toren van de Hervormde Kerk op de Markt.
Zevenbergen. Zuidhaven. Gekleurde prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: vóór 1929.
Uitgever: Arn. M. Greven, Zevenbergen. Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-Z 29.1 / 133.4 (1)
Aan de andere kant van het water ligt de Noordhaven. Op onderstaande foto zijn nog net de twee schoorstenen van de Coöperatieve Suikerfabriek aan de Blokweg te zien.
Zicht op de Noordhaven (april 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
In 1858 richtten gebroeders De Bruyn in Zevenbergen De Azelma op, de eerste suikerbietenfabriek van Nederland. Andere particuliere fabrieken, zoals De Phoenix (1867) en De Dankbaarheid (1872), volgden, maar moesten sluiten door de komst van de Coöperatieve Suikerfabriek in 1917. De Azelma bleef tot 1928 bestaan en werd in de jaren 1950 gesloopt. In diezelfde periode maakte Martien Coppens onderstaande foto van de Coöperatieve Suikerfabriek. In 1987 sloten hier de poorten na fusies met andere suikerfabrieken in de regio.
Coöperatieve Suikerfabriek Zevenbergen. Foto. Maker: Martien Coppens.
Datering: jaren 1950. Formaat: 18 x 20 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 345.11 Suik (1).
© Nederlands Fotomuseum, Rotterdam / Brabant-Collectie, Tilburg University
We komen uit bij de Markt. Hier werd rond 1290, in de tijd van de afsplitsing van Heerlijkheid Strijen, kasteel Zevenbergen gebouwd. Het werd in 1730 volledig afgebroken, dus helaas kunnen we er nu niet meer van genieten. Onderstaande tekening geeft een impressie van hoe dit bouwwerk er in de eerste helft van de 17e eeuw uitzag.
't Huijs te Sevenberge. Tekening (pen en potlood). Maker en datering onbekend.
Formaat: 16,6 x 25,7 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 820.11
We passeren het station en verlaten Zevenbergen via de Hazeldonkse Zandweg, inmiddels een drukke asfaltweg. Op nr. 19 bevindt zich een fraai historisch pand uit 1903, de voormalige stoomtimmerfabriek De Toekomst. Wil je een idee krijgen van hoe het er hier begin vorige eeuw van binnen uitzag, bekijk dan dit artikel dat opent met een foto van de imposante fabriekshal. Later vestigde zich hier Bedden- en Matrassenfabriek Hartman en Zonen, bekend onder de naam HaZet. Deze fabriek sloot in 1982. Momenteel zijn diverse bedrijven in het pand gevestigd.
Hazeldonkse Zandweg nr. 19 (mei 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
We volgen de Afgebrande Hoef en slaan links af naar de Markdijk, waar je in het voorjaar en de zomer door een tunnel van groen loopt.
Markdijk (mei 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
A.J.M. (Guus) Weimar (1908-1991) maakte op 16 juli 1955 onderstaande tekening, opgenomen in Het boek Weimar (pag. 105-106), een verzameling van zijn tekeningen. In dit boek staat dat het de Markdijk betreft. Achter op de tekening uit onze collectie staat in handschrift: Wed. Schrauwen. Kort speurwerk doet vermoeden dat dit de boerderij van familie Schrauwen op Markdijk 1 betreft. Op de website van dit landbouwbedrijf is te lezen dat Cato Schrauwen in 1941 weduwe werd na een fataal ongeval van haar man Janus. Ook al ligt deze boerderij meer westelijk en dus niet op onze route, het geeft een mooi tijdsbeeld van deze omgeving in de jaren 1955.
Markdijk, Zevenbergen. Tekening (zwart krijt). Maker: A.J.M. Weimar.
Datering: 16 juli 1955. Formaat: 30 x 47,5 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 121 Mark (1)
 
We lopen verder over de hooggelegen Markdijk met zicht op het omliggende akkerlandschap. Via een brug steken we de Mark over. Van 1884 tot ongeveer 1939 lag hier een draaibrug, te zien op onderstaande prentbriefkaart uit onze collectie. Vóór die tijd moest je met het Zwartenbergse Veer de rivier oversteken.
Brug van Zwartenberg. Zevenbergen. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Uitgever:
C. Dekkers, Zevenbergen. Datering: vóór 1905. Formaat: 8,7 x 13,9 cm.
Eigendom Brabant-Collectie, Tilburg University
Via de Zeedijk lopen we langs bedrijventerrein Zwartenberg en bereiken we een gebied waar Waterschap Brabantse Delta, Staatsbosbeheer en provincie Noord-Brabant druk bezig zijn (geweest) om de natte natuur een nieuwe kans te geven. Bekijk voor je gaat wandelen de actuele situatie, want het kan zijn dat (een gedeelte van) de route hier tijdelijk minder of nog niet geheel toegankelijk is. We volgen het fietspad langs de Halsche Vliet met zicht op polder Strijpen. Na al dit asfalt slaan we een onverhard pad in door polder Weimeren. Ook hier is veel ruimte gemaakt voor de natuur. Het oogt nu wellicht nog een beetje kaal, maar de vooruitzichten zijn veelbelovend zoals je hier kunt lezen.

Onderstaande kaart uit 1842 toont ons vertrekpunt Zevenbergen en de polders die we zojuist doorkruist hebben. Ook de veerdienst bij de Zwartenbergse Polder is op de kaart te vinden. Uiterst rechts ligt Terheijden met de Kleine Schans.
Uitsnede van: Kaart van het Arrondissement Breda Provincie Noord-Braband. Gekleurde lithografie.
Makers: N. Kraft en F. Desterbecq. Uitgever: H. Palier en Zoon II. Formaat: 67 x 81,5 cm.
Vindplaats: Provincie Noord-Brabant / West / 1842 (1) 
We laten de rust van de polders achter ons, lopen parallel aan de drukke A16 en dan via de lange Schuivenoordseweg naar Terheijden. We passeren molen De Arend en komen bij de in 2013 deels gerenoveerde Kleine Schans. De Spanjaarden bouwden het in 1639 als kampement voor hun leger, maar vooral ook voor de bescherming van de scheepvaart op de Mark en de verbinding Breda-Moerdijk. Door zijn strategische ligging werd bij Terheijden vaak heftige strijd gevoerd tussen de Spanjaarden en de Staatsen, en dat had een hevige impact op de bevolking. De polders werden veelvuldig onder water gezet en duizenden soldaten waren gelegerd in hun dorp. De schans werd herhaaldelijk afgebroken en weer opgebouwd, door de Terheijdenaren in opdracht van óf de Staatsen óf de Spanjaarden. In 1830 werd de schans voor het laatst ingezet en wel als bolwerk tegen de Belgische opstandelingen.
Molen De Arend en de Kleine Schans. Kopie naar een origineel van D.G. van Endegeest.
Aquarel. Maker: Paula Sloet tot Everlo O.S.B. Datering onbekend. Formaat: 8,9 x 15,6 cm.
Vindplaats: T 21 / 841.11 Aren (1)
Molen De Arend en de Kleine Schans (augustus 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Je kunt de schans nu van alle kanten bekijken door het wandelpad te volgen. Onderweg kun je zes QR-codes scannen die het verhaal van Terheijden vertellen. En als je na het wandelen weer thuis bent, dan is deze film, gebaseerd op Geschiedenis van de Kleine Schans van Fer van Vuuren, zeker het bekijken waard. Of je leest het boek Zuiderfrontier van De Legendejagers, een bundel met fictie voor jong en oud over de Zuiderwaterlinie. Met bijvoorbeeld het verhaal over een kind dat opgroeit onder het juk van de Spaanse bezetting van Terheijden omstreeks 1624. En nog veel meer. In het boek staan QR-codes, waarin de historische feiten vernoemd worden die de basis vormen voor deze verhalen.

We verlaten de schans en lopen langs de haven. Hier vind je de aanlegsteiger voor ’t Markpontje dat in de zomermaanden wandelaars en fietsers naar de Haagse Beemden in Breda brengt. We volgen de Mark tot knooppunt 15, het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we verder naar Oosterhout.

Bronnen:
  • R. Hopstaken en E. Franken: Zuiderfrontier: verhalen van de Zuiderwaterlinie stelling Breda-Geertruidenberg. Soest: Uitgeverij Boekscout, 2023. Vindplaats: BRA N2 HOPS 2023
  • M. Otterspeer e.a.: Zevenbergen: de nieuwe haven. Zevenbergen: Media Zaken, 2021. Vindplaats: BRA Z6 OTTE 2021
  • Oudheidkundige Kring Zevenbergen: Oud nieuws: uit de geschiedenis van 700 jaar Zevenbergen. Zevenbergen: Oudheidkundige Kring Zevenbergen, 1990. Vindplaats: BRA Y OUD 1990
  • A. Remus: Zevenbergen in vroeger tijden. Klaaswaal: Deboektant, 1992. Vindplaats: BRA Z6 REMU 1992
  • P. Sloven: De polder Weimeren. In: De Klepel, 2020, jaargang 24, nr. 94, pag. 11-16. Vindplaats: T 10448
  • F. van Vuuren: Geschiedenis van de Kleine Schans. Themanummer De Vlasselt, 2010, nr. 128, pag. 1-96. Vindplaats: T 07454
  • A.J.M. Weimar: Het boek Weimar: een tekenend leven van tekeningen. Rotterdam: Weimar, 1981. Vindplaats: BRA J3 WEIM 1981

maandag 4 december 2023

Het geheim van de Peperstraten. Pepernamen in Nederland

Onlangs verscheen een interessant straatnamenboek over de herkomst van de naam Peperstraat. Veel steden en dorpen in Nederland hebben een straat genaamd Peperstraat. Maar waar komt de naam vandaan? Van de specerij? Van een persoon? Van iets anders? Wat is de achtergrond van de ruim 108 bekende pepernamen (straatnamen, toponiemen en boerderijnamen) in Nederland? Noord-Brabant telt alleen al 22 Peperstraten of varianten op de naam. Het boek geeft niet alleen een overzicht van deze beroemde en soms vergeten Peperstraten, maar ook informatie over hun (middeleeuws) verleden en een aantal theorieën over de herkomst van de naam. Enkele theorieën verwijzen naar de handel, belasting betalen (in peperkorrels) en een van de bekendste theorieën is de verwijzing naar waterpeper, een plant met een geneeskrachtige werking. Het viel de auteur op dat de meeste Peperstraten zich bevinden in een (middeleeuwse) binnenstad of dorp. Verder is de naam Peperstraat te herleiden tot pepersteen, een andere naam voor tufsteen, een veel gebruikt bouwmateriaal in de middeleeuwen. Ook vindt men in de buurt van de Peperstraat vaak een Torenstraat, Hoogstraat, Groenstraat en/of Hoofdstraat. Het boek is een uitgebreid verslag van een zoektocht naar verklaringen voor de naam Peperstraat.

Vindplaats: BRA Z5 TRIE 2023

maandag 13 november 2023

Onbeperkt Moustafa

Begin 2022 verscheen een inspirerend boek over het leven van Moustafa Makhlouf, oud-karatekampioen en personal trainer, die zich inzet voor mensen met een beperking. Zijn levensverhaal moet voor velen een voorbeeld zijn en laat zien hoe één persoon een verschil kan maken in de wereld. Hij zet zich in voor mensen die vaak worden gediscrimineerd en helpt hen om hun uitdagingen te overwinnen. Moustafa is een bijzondere man die niet denkt in beperkingen. De Nederlander met Marokkaanse roots coacht en begeleidt mensen met een beperking in een gewone sportschool in ‘s-Hertogenbosch. Zoals Ron die blind is, Mehmed en Yvette die het downsyndroom hebben, en vele anderen. Moustafa wil hen van alles laten beleven en ziet alleen wat mensen kunnen en niet wat hun beperkingen zijn. In het boek verteld Moustafa o.a. ook over de vele ups en downs in zijn leven, over zijn sportloopbaan, over discriminatie, maar ook over de mooie avonturen die hij beleeft met zijn beste vrienden. Wie leeft met een uitdaging is wat hem betreft een held. Een deel van de opbrengst van het boek gaat naar Challenge4Charity met als doel een centrum te starten waar mensen met en zonder een uitdaging samen helemaal gelijkwaardig zijn en kunnen samenkomen, praten en sporten.

Vindplaats: BRA H4 VERH 2022

maandag 9 oktober 2023

Wandelen door de Brabant-Collectie: van Willemstad naar Zevenbergen

Etappe 4 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 18,5 km)

De wandeling start vandaag bij knooppunt 51 aan de Benedenkade te Willemstad. We passeren het Oude Raadhuis dat stamt uit 1587. Dit monumentale gebouw verloor zo’n 50 jaar geleden zijn functie als stadshuis en is momenteel in particuliere handen. We lopen een stukje dezelfde route als in etappe 3. Maar dat is absoluut geen straf, sterker nog, het stelt de liefhebber in staat de stad nog beter te verkennen. Zo kun je als extraatje een stuk over de oostelijke omwalling lopen en de d’Orangemolen bekijken. Maar wat je eigenlijk niet mag overslaan en zeker een (gratis) bezoekje waard is, is het Mauritshuis in de Hofstraat.
Het Mauritshuis. Lijncliché. Maker: J. Polak. Datering onbekend.
Formaat: 21 x 29,6 cm. Vindplaats: W 70 / 810.11 (1)

Het Mauritshuis (december 2022). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Dit rijksmonument is het voormalige buitenverblijf en jachtslot uit 1623 van prins Maurits, de zoon van Willem van Oranje. Het Mauritshuis is sinds 2021 bezoekerscentrum van de Stelling Willemstad en de Zuiderwaterlinie en op de zolderetage bevindt zich het museum van Heemkundekring De Willemstad. In de Canonkamer start je met een druk op de rode knop een multimediale presentatie. Het verhaal over de militaire geschiedenis van Willemstad wordt ondersteund met grote projecties op de wanden van deze kamer. In een andere kamer wordt in beeld en geluid verteld over de bijzondere rol van burgemeester Cor van der Hooft tijdens de Watersnoodramp van 1953. Willemstad had als een van de weinige gemeentes in Nederland een abonnement op telegrafische waarschuwingen van de Stormvloedseindienst (SVSD), opgericht door het KNMI. In 1953 kende de dienst slechts 30 abonnees, waaronder drie grote waterschappen en Willemstad dus. We schrijven 31 januari 1953. Om 11.00 ontvangt Willemstad een telegram van de SVSD met de waarschuwing ‘flink hoog water’. Later op de dag volgt een nieuw telegram: ‘gevaarlijk hoog water’. Van der Hooft neemt de kwestie zeer serieus. Tevergeefs probeert hij collega’s te waarschuwen. Ook Jan de Quay, commissaris van de Koningin, sommeert de alerte burgemeester te kalmeren en toch vooral rustig te gaan slapen. Dat laatste doet Van der Hooft allerminst en hij stelt alles in de weer om te voorkomen dat het water zijn stad binnenstroomt. In de nacht laat hij de lager gelegen polders evacueren en de bewoners binnen de stadsmuren brengen. Gedurende de gehele nacht worden de mensen in de stad met klokgelui gealarmeerd. Door het harde geluid van de razende storm horen de bewoners van een boerderij nabij fort de Hel niet het kloppen op hun deur; weduwe Anna Punt-Bos en haar broer Arie zijn de enige twee inwoners van gemeente Willemstad die de ramp niet hebben overleefd.

We lopen via de Landpoortstraat de vesting uit. Bij knooppunt 89 staat een informatiebord over de inundatie van Willemstad. Al vanaf 1583 kon men de polders rondom de stad bij oorlogsdreiging onder water zetten. Hiervoor was een uitgebreid stelsel van waterwerken aangelegd. Nauwkeurige berekeningen waren nodig om te weten hoelang het zou duren voordat de hele polder voldoende onder water zou staan. Ook al was het waterpeil niet hoog bij volledige inundatie, het bodemleven werd zwaar aangetast. Daarnaast verstreek de nodige tijd voordat de polders weer droog lagen. Oogsten mislukten of waren zelfs volledig onmogelijk. Inundatie was dan ook ingrijpend voor de gehele bevolking. Wil je de inundatiewerken in en rondom Willemstad bekijken, dan is deze route een aanrader.

Voor ons zijn er nog vele kilometers te gaan tot Zevenbergen en dus stappen wij snel verder door het weidse landschap. Onderstaande uitsnede van een kaart uit de Brabant-Collectie toont de polders die hier omstreeks 1750 te vinden waren.
Uitsnede van kaart nr. 40 van een kaart van Zuid-Holland op 44 bladen.
Gekleurde kopergravure. Uitgave van (vermoedelijk) Jacob Keyser (1740), met
een heruitgave van firma Ottens (1750). Formaat van de gehele kaart: 15,6 x 22 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Klundert / XVIII b (1)
We lopen over de Oostdijk met rechts Polder Ruigenhil. Op de kruin van de dijk staan restanten van de zogenaamde muraltmuren: horizontale betonnen platen van ongeveer een meter hoog, geplaatst tussen betonnen staanders, naar een ontwerp van ir. R.R.L. de Muralt. Als je er niet op bedacht bent, loop je er zo langs. Maar dat zou jammer zijn, want dit rijksmonument vertegenwoordigt een stukje waterbouwkundige geschiedenis. De muurtjes werden na een stormvloed in 1906 aangelegd als goedkope dijkverhoging, maar waren niet expliciet bedoeld als waterkering. In totaal werd in een tijdsbestek van zo’n dertig jaar ongeveer 120 km van deze muurtjes aangelegd. Bij de Watersnoodramp van 1 februari 1953 sloegen de golven er al snel overheen en brak de Oostdijk door. Op de plaats waar dat gebeurde, staat sinds februari 2020 een markeringspaal.
Markeringspaal dijkdoorbraak 1 februari 1953 aan de Oostdijk (febr. 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Dit is één van de 96 paaltjes die de stroomgaten markeren van de Watersnoodramp. Een stroomgat is een bres in de waterkering die zo diep is uitgesleten dat het water er dag en nacht in- en uitstroomt. Het waren de moeilijkste gaten om te dichten. Zoals te lezen is op het paaltje werd het gat in de Oostdijk op 4 maart 1953 gesloten.
Een paar meter verder ligt, prominent afstekend in het vlakke landschap, kunstwerk De Wachter van Marius Boender. Deze acht meter hoge, kegelvormige kleiheuvel is begroeid met gras en heeft een betonnen top. Via een slingerend pad kun je het kunstwerk beklimmen, mogelijk in het gezelschap van de schapen die hier grazen.
De Wachter van Marius Boender (februari 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Niet veel verder ligt rechts van de weg, verscholen tussen de bomen en daardoor slecht zichtbaar, fort Bovensluis. Dit bouwwerk was samen met vier forten en twee steden (Willemstad en Klundert) onderdeel van de Stelling Willemstad oftewel de Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak. In de vorige etappe kwamen we langs de twee andere Brabantse forten; buiten onze provincie liggen fort Buitensluis en fort Prins Hendrik. Bovensluis is gebouwd in 1861-1862 en verbeterd in 1888. Tweede helft 20e eeuw kwam het in particuliere handen en werd het een aardappelopslag, later een camping. Nu komt er mogelijk een luxe vakantiepark.

We komen aan bij het dorpje Noordschans. Niets herinnert nu nog aan fort Hollandia (ook Noordschans genoemd) dat hier lag in een bocht in Buitendijk Oost (grofweg tussen knooppunt 72 en 70 op onze route). Het werd rond 1639 gebouwd om de sluis in de Aalskreek en de toegangen tot de dijk te verdedigen. Op de site van Heemkundekring De Willemstad staat een kleine afbeelding van dit vierkante bouwwerk, omgeven door een gracht en met bastions op de hoekpunten. Een stormvloed in 1682 vernielde het fort grotendeels en het is daarna niet meer hersteld. Op de historische kaart in het begin van dit blogbericht is de vermelding Noort Fort of Hollandia terug te vinden. Wil je meer lezen over Noordschans en omgeving, dan kun je bij de Brabant-Collectie vier artikelen raadplegen in het tijdschrift De Overdraght van de Klundertse Heemkundekring ‘Die Overdraghe’.

We lopen zuidwaarts over de onverharde Schapenweg richting Klundert. Hier stond tot circa 1886 De Groote Molen oftewel Molen De Groote Polder. Van het bouwwerk uit 1727 is nu helaas niets meer te zien. Op onze historische kaart eerder in dit blogbericht staat een icoontje voor deze molen, en wel pal ten zuiden van het zojuist genoemde fort. Na een klein ommetje door een fraai bos bereiken we vesting Klundert. Deze plaats kreeg in 1357 stadsrechten.
Clundert. Stadsplattegrond van Klundert met opstanden van gebouwen en
huizen. Gekleurde ets. Maker onbekend. Datering: 1632-1634.
Formaat: 14,9 x 22,5 cm. Vindplaats: K 54 / 020 (4)
  
Vanwege de strategische ligging (op de grens van Holland en Brabant) gaf Willem van Oranje in 1583 aan Adriaan Anthoniszn. de opdracht een omwalling met vestingwerken te bouwen. Klundert vormde een belangrijke schakel in de verdedigingslinie tegen de Spanjaarden en de stad is nooit door hen belegerd. Een gedeelte van de vestingwerken is bewaard gebleven, zoals de bastions, aarden wal en de gracht aan de noordzijde waar we nu langslopen. Hier hebben we zicht op de Verlaatsheul, een overwelfde sluis in de hoofdwal. De sluis maakte het mogelijk om vanaf het Hollandsch Diep via Noordschans en de Aalskreek de vesting te bereiken. Het eerste exemplaar stamde uit 1578, de huidige is uit 1769. Een restauratie volgde in 1979 en anderhalf jaar geleden vond ook nog onderhoud plaats aan het sluisje. We lopen langs de Nederlands Hervormde Kerk en komen uit in de Brugstraat. Loop je nog een klein stukje door, dan kun je een blik werpen op het fraaie stadhuis uit 1621.
Groet uit Klundert. Stadhuis. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: vóór 1900.
Uitgever: Gebrs. van Rijkom. Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 212.11 (3) 
Klundert is een typisch voorstraatdorp met een dorpskern gevormd door een straat of straten die haaks op een dijk staan.
Klundert. Voorstraat. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: 1920.
Uitgever: Gebrs. Vissers. Formaat: 9 x 13 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 121 Voor (1)
Aan weerszijde van de Bottekreek zijn voorstraten aangelegd: westelijk de Voorstraat die uitkomt op de Stadhuisring en oostelijk de Molenstraat, uitkomend op de Kerkring. Achter beide voorstraten ligt een achterstraat. Op de dijk aan de zuidkant waren de voorstraten verbonden door een kade die ook diende als loswal.
We gaan verder en komen bij de zuidelijke omwalling van de stad.
Zicht vanaf Zevenbergseweg op gracht en kroonwerk Suijkerberch (april 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Iets verderop zie je aan de rechterkant de Stenen Poppen, overblijfselen van de versterkingen die Willem van Oranje in 1583 liet aanleggen. Deze dam had als functie het zoete water in de vestinggracht te scheiden van het zoute water. Een spitse rand (de zogenaamde ezelsrug) met daarop stenen ‘monniken’ of ‘poppen’ maakte het de vijand onmogelijk de gracht over te steken. Afgelopen zomer is een definitief plan gepresenteerd voor herinrichting van de Stenen Poppen, met als doel ze beter zichtbaar te maken in het landschap en aantrekkelijker voor de bezoekers.
De Stenen Poppen (april 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Klundert. "Stenen Poppen". Prentbriefkaart. Maker: Martien F.J. Coppens.
Datering: vóór 1952. Uitgever: Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant.
Formaat: 15 x 10,5 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 112 (1).
© Nederlands Fotomuseum, Rotterdam / Brabant-Collectie, Tilburg University
We verlaten Klundert en lopen langs de grenzen van haven- en industriegebied Moerdijk, de vierde zeehaven van Nederland. Voor de aanleg hiervan in de jaren 60 van de vorige eeuw moesten 32 boerderijen wijken.

Eindpunt van vandaag is knooppunt 56 aan de westrand van Zevenbergen. De volgende keer lopen we verder naar Terheijden.

Bronnen:
  • H. Goulooze: Klundert in oude ansichten. Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1972. Vindplaats: BRA Z6 ANSI KLUN
  • H. de Jong: Mauritshuis 1623-2023. In: Ravelyn, 2023, jaargang 41, nummer 1, pag. 28-31. Vindplaats: T 07437
  • D. Looij: Belevenissen tijdens de eerste rampdagen: een ooggetuigenverslag. S.l.: s.n., 1993. Vindplaats: BRA T3 LOOI 1993
  • C. van Mastrigt: Willemstad, prinsheerlijk: een vestingstad in roerige en minder roerige tijden. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 2009. Vindplaats: BRA Y MAST 2009
  • Ravelyn. Jaargang 21, nummer 1, januari 2003. Themanummer 50 jaar Watersnoodramp. Vindplaats: T 07437

maandag 18 september 2023

Van Gogh in zijn FOOD stappen

Afgelopen maand verscheen Van Gogh in zijn FOOD stappen, een inkijk in de volkskeuken van de 19de eeuw. De auteur volgt Vincent van Gogh op zijn reis door Brabant, Engeland en Frankrijk waar de kunstschilder woonde en werkte. Men krijgt zo een beter inzicht in de eet- en drinkgewoonten van Van Gogh en zijn tijdgenoten en wat zij destijds geserveerd kregen. Het boek geeft een beeld van de diverse lokale en regionale keukens. Mensen aten destijds wat er voorhanden was en kookten met hetgeen er op dat moment groeide. In het boek staan veel authentieke recepten die iedereen makkelijk kan maken. De recepten zijn af en toe aangepast aan de hedendaagse tijd met ingrediënten van nu. Soms worden andere specerijen of kruiden gebruikt en/of worden de kooktijden aangepast. Er is ook aandacht voor speciale technieken zoals inmaken, zouten, fermenteren etc., technieken die nu ook weer gebruikt worden. Alle recepten zijn voor 4 personen.

Vindplaats: BRA G3 HOPP 2023

maandag 28 augustus 2023

Wandelen door de Brabant-Collectie: van Dinteloord naar Willemstad

Etappe 3 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 19 km)

Vandaag lopen we door het weidse polderlandschap naar Willemstad. Een tocht die er pakweg 300 jaar geleden anders uitgezien zal hebben, zoals onderstaande uitsnede van een historische kaart uit 1747 illustreert. Zo was het gebied ten noorden van Dinteloord, het startpunt van vandaag, nog niet ingedijkt.
Uitsnede van: Carte particulière des environs de Willemstad, Steenbergen, et Berg-op-Zoom.
Gekleurde kopergravure. Uitgave van G. Dheulland, 1747. Formaat: 20,8 x 29,3 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Bergen op Zoom / 1747 (1) (bis)
Leg je hier de routekaart naast die we vandaag gebruiken, dan zijn de verschillen evident. Waar eerst een gebied met gorzen was, is nu een flink bedrijvencomplex en een jachthaven te vinden.
Uitsnede van etappe 3 Dinteloord - Willemstad in: Wandelen doe je in Brabant!
Zuiderwaterlinie Noord-Brabant: 1 linie, 11 vestingsteden, 1001 ontdekkingen,
wandelpad van 290 km
. Vindplaats: BRA H4 ROUT 2022
Overigens loopt onze route niet door Dinteloord, maar ben je geïnteresseerd in de geschiedenis ervan, bekijk dan zeker onze zoekinterface BCfinder.
Het dorp is vernoemd naar de rivier de Dintel, die we oversteken via de Prinslandsebrug. Het is nu even doorbijten over de dijkwegen in de eindeloos lijkende polders. Na een kilometer of zeven bereiken we het viaduct over de snelweg richting Willemstad en lopen we verder langs de westrand van het dorpje Helwijk, vernoemd naar de gelijknamige 17e-eeuwse hofstede. Het gebied bij die hofstede wordt op oude kaarten aangeduid met De Hel, en mogelijk dankt het nabijgelegen fort waar we vervolgens langs lopen hier ook zijn naam aan. Sinds 1 juni jl. is Fort de Hel weer geopend voor publiek, in ieder geval tot het einde van het zomerseizoen. Daarna volgt een evaluatie om te kijken of de openstelling verlengd kan worden.
Fort de Hel in winterlicht (december 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Deze plek was in 1747 onderdeel van een reeks batterijen, aangelegd in verband met de belegering van Bergen op Zoom. Het eenvoudige, aarden Fort Anna (later Carolina) raakte in de jaren daarna in verval. De Fransen onderkenden echter het strategische belang en bouwden in 1811 op de ruïnes een nieuw, sterk fort genaamd l’Enfer. Twee jaar later, na het vertrek van de Fransen, kreeg het de naam Fort de Hel. In de periode 1882-1884 werd het toen verouderde fort grondig verbeterd. Na de opheffing van de vesting Willemstad in 1926 verloor het zijn functie. In de Tweede Wereldoorlog was het nog even in gebruik tijdens de mobilisatie, maar de Duitse bezetter nam het fort al snel over. Sinds 1988 is het een rijksmonument.

We vervolgen onze route westwaarts, lopen onder de snelweg door en bereiken via de Maltaweg het volgende fort. In 1811 liet keizer Napoleon hier Fort De Ruijter bouwen, later omgedoopt in Sabina. Het stamt dus uit dezelfde periode als Fort de Hel, dat zijn ‘grotere broer’ rugdekking moest geven. Aan de andere kant van het Volkerak, in Ooltgensplaat op Goeree-Overflakkee, verrees Fort Duquesne (later Prins Frederik genaamd). Het geschut op deze forten en de strategische ligging voorkwamen dat de vijand via het Volkerak kon doorvaren naar het Hollandsch Diep om zo verder het land in te trekken. Na de aftocht van de Fransen in 1813 bleef het fort zijn militaire functie houden. Zo’n zeventig jaar later volgden een flinke uitbreiding en modernisering met onder andere de bouw van een kazerne. Vanaf 1913 werd het fort vernoemd naar de Sabina-Henricapolder waarin het ligt.
Binnenplaats Fort Sabina met de voormalige kazerne (december 2022).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University
Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren hier 400 soldaten gelegerd, en was verveling de grootste vijand. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bood dit grootste fort van Noord-Brabant de inwoners van Heijningen en omgeving een schuilplaats. Staatsbosbeheer is sinds 1981 de eigenaar en een stichting zorgt in samenwerking met gemeente Moerdijk en provincie Noord-Brabant voor exploitatie, beheer en instandhouding van het fort.

We passeren de Volkeraksluizen, Europa’s grootste en drukst bevaren binnenvaartsluizencomplex, en lopen Willemstad in. We volgen het pad over de Singel en hebben mooi zicht op de vestinggracht en de omwalling links van ons. Rechts ligt een buitengracht. De vesting is nog grotendeels intact, waardoor je je met enige verbeeldingskracht makkelijk terug kunt laten voeren in de tijd.
Uitsnede van een kaart van Willemstad en omgeving. Datering: 1800-1815
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Willemstad / XVIII B (1)
Op deze historische kaart is de zevenpuntige stervorm van de stad goed te zien. Op iedere hoekpunt stond een bastion, genoemd naar elk van de zeven provinciën van de Republiek. In het midden van de kaart staat De Ruige Hil, de naam voor de omringende polder. Dit verwijst naar de oorspronkelijke naam voor Willemstad: Ruigenhil, een nederzetting die vanaf 1565 langzaam gestalte kreeg. In 1583, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, gaf Willem van Oranje opdracht tot versterking van deze plaats vanwege de strategische ligging. Na de moord op de Vader des Vaderlands gaf zijn zoon Maurits stadsrechten aan Ruigenhil en veranderde de naam in Willemstad. Tevens voltooide hij de vestingwerken. Willemstad beleefde haar belangrijkste belegering in 1793, toen de stad de vrijwel onophoudelijke beschietingen door het Franse leger doorstond. Onderstaande twee prenten uit de Brabant-Collectie geven hiervan een indruk.
Gezicht van eene Fransche Batterij, op de Plaats genaamd de Hel, naar de Willemstad.
Gekleurde kopergravure. Maker: D. Vrijdag (naar een tekening van Hausdorff en J. Bulthuis).
Datering: 1793. Formaat: 30,5 x 24,2 cm. Vindplaats: W 70 / 1793 (2)
We schrijven februari 1793. Op de voorgrond staat de Franse artillerie bij batterij De Hel. Links worden kogels gloeiend heet gemaakt voor de beschieting van gebouwen. Op de achtergrond zien we de contouren van Willemstad.
Gezicht van de Willemstad van de kant van de Buitensluis. Kopergravure.
Maker: D. Vrijdag (naar een tekening van Hausdorff en J. Bulthuis).
Datering: 1793. Formaat: 19,2 x 22,8 cm. Vindplaats: W 70 / 1793 (10)
Ook op bovenstaande prent vliegen de kanonskogels in het rond, maar nu zien we de stad vanaf Fort Buitensluis, aan de overkant van het Hollandsch Diep. Van links naar rechts zien we o.a. de d’Orangemolen, de Koepelkerk, het Oude Raadhuis en de Waterpoort. Het heldhaftige verzet kon niet voorkomen dat twee jaar later, in 1795, ons land alsnog in Franse handen viel en ook Willemstad een andere bezettingsmacht kreeg.

We verlaten de Singel en lopen via de Landpoortstraat de vesting binnen. Vanaf 1583 had Willemstad slechts twee toegangspoorten: de Waterpoort en de Landpoort. Oorspronkelijk waren ze van hout, later van steen. In 1782 werd de overwelving van de Landpoort gesloopt en waren er alleen nog profielmuren over. Hierin hingen de poortdeuren. Tot midden 19e eeuw werden deze deuren na het luiden van de poortklok, na zonsondergang, gesloten. Alleen tegen betaling kon men dan de vesting verlaten of binnenkomen via een kleine deur in de poort. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden beide muren van de Landpoort gesloopt, omdat ze een obstakel vormden voor het leger.

Voordat we rechtsaf de Voorstraat inslaan, lopen we langs de Koepelkerk. Deze achtkantige, omgrachte kerk stamt uit 1607 en was de eerste kerk in de noordelijke Nederlanden die speciaal voor protestantse diensten werd gebouwd. Op het omgrachte terrein ligt het kerkhof, buiten de kerkring staan tientallen monumentale woonhuizen.

Voorstraat Willemstad. Prentbriefkaart, met op de achtergrond de Koepelkerk.
Maker en datering onbekend. Uitgever: L.J. Rijndorp. Formaat: 9 x 14 cm.
Vindplaats: pbk-W 70 / 121 Voor (1)
In 1926 werd de vesting opgeheven, maar de bevolking wilde de vestingwerken behouden. Stichting Menno van Coehoorn kreeg van 1935 tot 1965 de erfpacht, daarna werd de gemeente de nieuwe eigenaar. De laatste militaire functie was in de periode 1943-1944, toen de Duitsers de vesting gebruikten als onderdeel van de Atlantikwall.
Wil je je verder verdiepen in deze fraaie vestingstad, bekijk dan hier wat de Brabant-Collectie nog meer in huis heeft aan boeken, tijdschriften, prenten, historische kaarten etc.

Aangekomen bij knooppunt 51 zit de wandeling van vandaag erop. De volgende keer lopen we verder naar Zevenbergen.

Bronnen:
  • J. van Doorn en J.S. Bos: Fort Sabina. Beknopte beschrijving van de 180-jarige geschiedenis van Fort Sabina 1811-1991. Fijnaart: Heemkundige Kring 'Fijnaart en Heijningen', 1992. Vindplaats: BRA J3 DOOR 1992
  • Heemkundekring 'De Willemstad': Beleg en verdediging van Willemstad in 1793. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 1993. Vindplaats: BRA Y2 BELE 1993
  • J. van Horne: De Volkeraksluizen: het grootste binnenvaartsluizencomplex ter wereld. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 1997. Vindplaats: BRA W3 HORN 1997
  • C. van Mastrigt: Willemstad, prinsheerlijk: een vestingstad in roerige en minder roerige tijden. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 2009. Vindplaats: BRA Y MAST 2009
  • S. Terburg en Th. van Etten: Unieke locatie met historie van ruim 200 jaar: Fort Sabina redde levens. In: De Erfgoedfabriek: unieke herbestemmingen van Brabantse iconen. 's-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 2018. Pag. 18-22. Vindplaats: BRA J3 TERB 2018
  • Zuiderwaterlinie Noord-Brabant: een open boek. 's-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 2018. Vindplaats: BRA N ZUID 2018