Meebewegen: 150 jaar bouwen en aannemen in stad en samenleving

December 2023 verscheen naar aanleiding van het 150-jarig bestaan een boek over het bouwbedrijf Van den Bouwhuijsen uit ’s-Hertogenbosch. Hierin wordt een uitgebreide terugblik van de rijke historie van dit Bossche familiebedrijf gegeven. Aan de hand van 22 verhalen over bouwprojecten wordt de geschiedenis van het bedrijf verteld en tegelijkertijd ook de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch als stad en samenleving. Het verhaal begint wanneer Martinus van den Bouwhuijsen zich inschrijft bij de Kamer van Koophandel in ’s-Hertogenbosch in 1873. De stad zit op slot en is in verval. De vestingwerken zijn nog een voorgeschreven bescherming tegen vijandelijke legers. Wanneer in 1874 de vestingstatus (de vestingwet) van ’s-Hertogenbosch wordt opgeheven, krijgt de stad ruimte om te bouwen. Vooraanstaande Bosschenaren willen gaan bouwen voor de armlastige klasse en langs de rand van de binnenstad worden arbeiderswoningen gebouwd. Er is veel werk en Martinus neemt ook veel aan, zoals onder andere het herstelwerk aan de vestingmuren en het onderhoud aan de kazernes en Fort Crèvecoeur. In 1900 bouwt Martinus zijn eerste villa, House Bouquet, aan de Stationsweg. Latere opmerkelijke bouwwerken zijn onder andere de nieuwbouw van de eerste C&A  op de hoek van de Pensmarkt en Schapenmarkt (1937), het PNEM gebouw (hoofdkantoor) aan de Vlijmenseweg (1956), het bankgebouw Van Mierlo en Zoon aan de Stationweg (1960), en het Guardianenhof, een in art-nouveau opgetrokken complex tussen de Dode Nieuwstraat en de Snellestraat (1999). Enkele andere wapenfeiten van het bedrijf zijn: diverse verbouwingen van bakkerij en lunchroom Jan de Groot aan de Stationsweg (sinds 1984); herstel van het stadspaleis Hof van Zevenbergen (1989); renovatie van Fort Orthen (1992); diverse restauraties aan de Sint-Catarinakerk aan het Kruisbroedershof (1997); diverse verbouwingen aan de Verkadefabriek (Boschdijkstraat) en de Azijnfabriek (Triniteitsstraat). De bouwactiviteiten, veelal ambachtelijk, van de vijf generaties Van den Bouwhuijsen hebben de afgelopen 150 jaar de bouwgeschiedenis van de stad gevolgd.

Vindplaats: BRA V3 GAAL 2023

Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Terheijden naar Oosterhout

Etappe 6 Zuiderwaterlinie Wandelpad (21,7 km)

Startpunt Terheijden en eindpunt Oosterhout liggen hemelsbreed voor een wandelaar slechts 9 km van elkaar verwijderd. Maar onze route van het Zuiderwaterlinie Wandelpad voegt er enkele uitstapjes in noordelijke en zuidelijke richting aan toe en dus zullen we vandaag flink wat meer kilometers gaan maken. Onderstaande uitsnede van een historische kaart uit 1794 toont het gebied dat we doorkruisen én enkele plaatsen met een rijke historie, zoals de Spinolaschans en de linies Den Hout en Munnikenhof. Maar daarover straks meer.

Uitsnede van: Plan van de steden en environs van Breda, en Geertruidenberg.
Manuscriptkaart (pen, gekleurd). Maker: Joan H.A. Camp. Datering: 1794.
Formaat van de gehele kaart: 42 x 64 cm. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Breda / 1794 (1)

We beginnen bij knooppunt 15 aan de zuidrand van Terheijden. Als snel verlaten we de bebouwing en via de Schimmelseweg komen we bij een schelpenpad dat ons voert langs de Terheijdense Binnenpolder. Tot begin 14e eeuw lag hier een veenpakket van ruim twee meter dik. Daarna startte de turfwinning die vele eeuwen zou voortduren. Op dit moment zijn Waterschap Brabantse Delta en Staatsbosbeheer druk bezig om dit eens zo waardevolle natuurgebied in ere te herstellen.
We komen bij de Linie van Den Hout, een stelsel van aarden wallen begroeid met bomen. Aan onze linkerkant raast iets verderop het autoverkeer op de A59 voorbij, rechts liggen maïsvelden. Hoe anders moet de aanblik zijn geweest toen Frederik Hendrik in 1625 opdracht gaf deze wallen aan te leggen. Sowieso zijn de eiken die we nu zien pas na 1830 aangeplant. Vóór die tijd was alles kaal, zodat het zicht op de vijand onbelemmerd was. In 2004 is een gedeelte van de aanplant gekapt om de zigzagvorm van de linie weer zichtbaar te maken.

Informatiebord bij de Linie van Den Hout (augustus 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Frederik Hendrik wilde de aarden wallen gebruiken als uitvalsbasis voor een aanval op de Kleine Schans in Terheijden. Op die manier wilde hij het door de Spanjaarden zwaar belegerde Breda bevoorraden. Maar de slag werd een fiasco en Breda kwam op 2 juni 1625 in Spaanse handen. Pas 12 jaar later wist Frederik Hendrik de stad te bevrijden.
In 1701 maakte Menno van Coehoorn van de eenvoudige wallen een heuse linie als onderdeel van de Zuiderfrontier, een aaneengesloten reeks van verdedigingswerken en inundatiegebieden van Bergen op Zoom tot en met 's-Hertogenbosch. Tussen Breda en Geertruidenberg lag een gedeelte van het land zo hoog dat het onmogelijk onder water gezet kon worden. Daarom werden hier extra verdedigingswerken gebouwd. De Linie van Den Hout en de eveneens in 1701 aangelegde Linie van de Munnikenhof waren daar onderdeel van. We lopen een stukje over deze linie, een aarden wal in zigzagvorm met een natte gracht. Toen in 1912 begonnen werd met de aanleg van het Markkanaal vond men het blijkbaar geen probleem dat dit kanaal dwars door de linie heen sneed. Gelukkig is het resterende gedeelte aangemerkt als natuurgebied en is Linie van de Munnikenhof begin 21e eeuw in ere hersteld, inclusief de oorspronkelijke gracht.

Het vestingwerk ontleent zijn naam aan Buytenplaets Het Munnikenhof dat in 1324 toebehoorde aan de Abdij van Middelburg en ten noorden van de huidige linie lag. Vóór het Beleg van Breda in 1624 woonden er Norbertijnen van de Abdij van Tongerlo. Momenteel vind je hier een boerderij en een mini-camping.
We lopen langs het Markkanaal, steken het water over en gaan verder zuidwaarts over de Hartelweg. De huizen die hier staan, vormen tegenwoordig buurtschap De Hartel. Het ligt op een zandrug ten oosten van de Mark en ten noorden van polder de Lage Vucht. Oorspronkelijk lag het ten noorden van het huidige Markkanaal, maar dit gehucht is in de 17e eeuw verdwenen.

We slaan rechtsaf voor een uitstapje rondom het volgende verdedigingswerk: de Spinolaschans, ook wel de Grote Schans genoemd. Deze schans is volledig begroeid met eiken en in het midden ligt een grasveld.

Spinolaschans (augustus 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

De schans ontleent zijn naam aan veldheer Ambrogio Spinola, die hier in 1624 een strategische plek vond voor de belegering van Breda. De schans, aangelegd op een rivierduin, blokkeerde de noordelijke toevoerwegen naar Breda. Op die manier kon hij de bevolking van deze stad uithongeren en tot overgave dwingen.

Ambrosius Spinola. Opperbevelhebber van 't Spaansche Leger in de Nederlanden.
Kopergravure. Maker: Jacob Houbraken. Datering: 1749-1796.
Formaat: 22,4 x 14,7 cm. Vindplaats: P / S 79.6 (2)

Onderstaande kaart van de Brabant-Collectie toont de vestingwerken en de inundatievlaktes tijdens het Beleg van Breda door Spinola in 1624. Bekijk deze kaart vooral ook op onze website BCfinder waar je kan inzoomen op detailniveau.

Obsidio Bredae per Ambrosium Spinolam Anno D. 1624. Kopergravure. Maker onbekend.
Uitgever: Joan Blaeu. Datering: 1647-1649. Formaat: 54,8 x 65,9 cm. Vindplaats: B 83 / 1624/1625 (8)

De oriëntatie van de kaart is naar het oosten. Centraal ligt Breda. Ten noorden van Breda (hier dus links op de kaart) ligt de Vuchtpolder met dwars daar doorheen lopend de Zwarte Dijk met redoutes, maar zo dadelijk meer hierover. Nog een klein stukje verder naar links, bij nummer 2 en rood omcirkeld op onderstaande uitsnede, ligt de Spinolaschans.

Uitsnede van Obsidio Bredae etc. met rechts bij nr. 2, rood omcirkeld, de Spinolaschans.

Na het Beleg van Breda liet Spinola de schans grotendeels afbreken. Maar Frederik Hendrik, die in 1637 Breda bevrijdde, liet de schans herbouwen en uitbreiden tot de huidige vorm. Tot 1838 is de schans nog een verdedigingswerk, ook al neemt het belang ervan steeds verder af. Uiteindelijk deed het enkel dienst als opslagplaats voor militair materieel. Sinds 1985 is het terrein in handen van Staasbosbeheer.

We komen aan bij de Strikberg, een rivierduin gevormd door het zand dat rivier de Mark hier afzette. Via een fraai graspad langs kleinschalig beheerde weilanden komen we bij de eerdergenoemde Zwarte Dijk, gelegen aan de Lage Vuchtpolder. Vucht is een Oudhollands woord voor vocht. Dat het hier zo vochtig is, komt onder andere door het jarenlang afgraven van veen in de 14e eeuw. Schuiten, voortgetrokken door trekpaarden op de Zwarte Dijk, transporteerden de gewonnen turf. Door de ontginning kwam het gebied lager te liggen en was het in de 17e en 18e eeuw uitermate geschikt voor inundatie. In die tijd lag de Zwarte Dijk midden in de Vuchtpolder, zoals te zien is op bovenstaande kaart Obsidio Bredae. Nu is alles aan onze rechterzijde bebouwd. Op de Zwarte Dijk liet Spinola voor zijn soldaten verschansingen bouwen, de zogenaamde redoutes. Bovengronds is hiervan niks bewaard gebleven en de exacte locatie en afmetingen zijn helaas niet bekend. Onlangs zijn de redoutes in ere hersteld en Merel van der Linden creëerde hier landschapselementen.

Zwarte Dijk met landschapselementen van Merel van der Linden (augustus 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

In de 20e eeuw was de Lage Vuchtpolder een landbouwgebied, maar nu is het weer teruggegeven aan de natuur en omgevormd tot een 'natte natuurparel' met ruimte voor plant en dier.

We bereiken de noordrand van Teteringen. Bij de uit 1927 daterende Sint-Willibrorduskerk aangekomen, slaan we links af en lopen het dorp uit.

Sint-Willibrorduskerk, Teteringen (augustus 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

R.K. Kerk Teteringen. Prentbriefkaart. Maker en uitgever onbekend.
Datering: 1940-1970. Formaat: 14 x 8 cm. Vindplaats: pbk-T 23.1 / 411.11 Will (1)

We bereiken de Vrachelse Heide. Iets van de route af ligt in de bossen Schans bij het Pannenhuis. Rond 1647, tijdens de Hollandse Oorlog, waren in herberg Het Pannenhuis soldaten van diverse nationaliteiten ingekwartierd. De aangelegde schansjes moesten Oosterhout verdedigen tegen de vijand. Vandaag de dag zie je niets meer van die schansjes en is het louter een panvormige laagte in het bos. Op onderstaande uitsnede van een kaart uit 1637 zie je iets links van het midden de benaming pannenhuys staan. Tevens staan op de kaart de Zwarte Dijk, de Vuchtpolder en Teteringen vermeld.

Uitsnede van Belegering van Breda door Frederik Hendrik. Kopergravure. Maker:
Hendrik Hondius (I). Datering: 1637. Formaat gehele kaart: 35,8 x 45,2 cm.
Vindplaats: B 83 / 1637 (12) 

Het eindpunt van onze wandeling is knooppunt 38, net vóór de brug over het Markkanaal. De volgende keer lopen we verder naar Raamsdonk.

Bronnen:

• A. Andriessen e.a.: Dagboek van een dorpspastoor in Teteringen: een tijdsbeeld van 1925 tot en met 1945. In: Themanummer Teterings Erfdeel, 2019, nr. 110, pag. 1-92. Vindplaats: T 09644
• D. Janssens: Omwaterde Kastelen of Heerenhuijsingen bij de Linie van Munnikenhof. In: Themanummer De Vlasselt, 2008, nr. 119, pag. 1-64. Vindplaats: T 07454
• M.A. Kuijpers: 100 jaar Markkanaal 1905-2005. Breda: Kuijpers, 2005. Vindplaats: BRA W3 KUIJ 2005
• G. Otten: De Hartel: een Terheijdense buurtschap in Breda. In: Themanummer De Vlasselt, 2012, nr. 135, pag. 1-95. Vindplaats: T 07454
• J.P.M. Rooze: De belegering van Breda door Spinola 1624-1625. Alphen a/d Rijn: Canaletto/Repro-Holland, 2005. Vindplaats: BRA N2 ROOZ 2005