Wandelen door de Brabant-Collectie: van Dinteloord naar Willemstad

Etappe 3 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 19 km)

Vandaag lopen we door het weidse polderlandschap naar Willemstad. Een tocht die er pakweg 300 jaar geleden anders uitgezien zal hebben, zoals onderstaande uitsnede van een historische kaart uit 1747 illustreert. Zo was het gebied ten noorden van Dinteloord, het startpunt van vandaag, nog niet ingedijkt.

Uitsnede van: Carte particulière des environs de Willemstad, Steenbergen, et Berg-op-Zoom.
Gekleurde kopergravure. Uitgave van G. Dheulland, 1747. Formaat: 20,8 x 29,3 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Bergen op Zoom / 1747 (1) (bis)

Leg je hier de routekaart naast die we vandaag gebruiken, dan zijn de verschillen evident. Waar eerst een gebied met gorzen was, is nu een flink bedrijvencomplex en een jachthaven te vinden.

Uitsnede van etappe 3 Dinteloord - Willemstad in: Wandelen doe je in Brabant!
Zuiderwaterlinie Noord-Brabant: 1 linie, 11 vestingsteden, 1001 ontdekkingen,
wandelpad van 290 km. Vindplaats: BRA H4 ROUT 2022

Overigens loopt onze route niet door Dinteloord, maar ben je geïnteresseerd in de geschiedenis ervan, bekijk dan zeker onze zoekinterface BCfinder.

Het dorp is vernoemd naar de rivier de Dintel, die we oversteken via de Prinslandsebrug. Het is nu even doorbijten over de dijkwegen in de eindeloos lijkende polders. Na een kilometer of zeven bereiken we het viaduct over de snelweg richting Willemstad en lopen we verder langs de westrand van het dorpje Helwijk, vernoemd naar de gelijknamige 17e-eeuwse hofstede. Het gebied bij die hofstede wordt op oude kaarten aangeduid met De Hel, en mogelijk dankt het nabijgelegen fort waar we vervolgens langs lopen hier ook zijn naam aan. Sinds 1 juni jl. is Fort de Hel weer geopend voor publiek, in ieder geval tot het einde van het zomerseizoen. Daarna volgt een evaluatie om te kijken of de openstelling verlengd kan worden.

Fort de Hel in winterlicht (december 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Deze plek was in 1747 onderdeel van een reeks batterijen, aangelegd in verband met de belegering van Bergen op Zoom. Het eenvoudige, aarden Fort Anna (later Carolina) raakte in de jaren daarna in verval. De Fransen onderkenden echter het strategische belang en bouwden in 1811 op de ruïnes een nieuw, sterk fort genaamd l’Enfer. Twee jaar later, na het vertrek van de Fransen, kreeg het de naam Fort de Hel. In de periode 1882-1884 werd het toen verouderde fort grondig verbeterd. Na de opheffing van de vesting Willemstad in 1926 verloor het zijn functie. In de Tweede Wereldoorlog was het nog even in gebruik tijdens de mobilisatie, maar de Duitse bezetter nam het fort al snel over. Sinds 1988 is het een rijksmonument.

We vervolgen onze route westwaarts, lopen onder de snelweg door en bereiken via de Maltaweg het volgende fort. In 1811 liet keizer Napoleon hier Fort De Ruijter bouwen, later omgedoopt in Sabina. Het stamt dus uit dezelfde periode als Fort de Hel, dat zijn ‘grotere broer’ rugdekking moest geven. Aan de andere kant van het Volkerak, in Ooltgensplaat op Goeree-Overflakkee, verrees Fort Duquesne (later Prins Frederik genaamd). Het geschut op deze forten en de strategische ligging voorkwamen dat de vijand via het Volkerak kon doorvaren naar het Hollandsch Diep om zo verder het land in te trekken. Na de aftocht van de Fransen in 1813 bleef het fort zijn militaire functie houden. Zo’n zeventig jaar later volgden een flinke uitbreiding en modernisering met onder andere de bouw van een kazerne. Vanaf 1913 werd het fort vernoemd naar de Sabina-Henricapolder waarin het ligt.

Binnenplaats Fort Sabina met de voormalige kazerne (december 2022).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren hier 400 soldaten gelegerd, en was verveling de grootste vijand. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bood dit grootste fort van Noord-Brabant de inwoners van Heijningen en omgeving een schuilplaats. Staatsbosbeheer is sinds 1981 de eigenaar en een stichting zorgt in samenwerking met gemeente Moerdijk en provincie Noord-Brabant voor exploitatie, beheer en instandhouding van het fort.

We passeren de Volkeraksluizen, Europa’s grootste en drukst bevaren binnenvaartsluizencomplex, en lopen Willemstad in. We volgen het pad over de Singel en hebben mooi zicht op de vestinggracht en de omwalling links van ons. Rechts ligt een buitengracht. De vesting is nog grotendeels intact, waardoor je je met enige verbeeldingskracht makkelijk terug kunt laten voeren in de tijd.

Uitsnede van een kaart van Willemstad en omgeving. Datering: 1800-1815
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Willemstad / XVIII B (1)

Op deze historische kaart is de zevenpuntige stervorm van de stad goed te zien. Op iedere hoekpunt stond een bastion, genoemd naar elk van de zeven provinciën van de Republiek. In het midden van de kaart staat De Ruige Hil, de naam voor de omringende polder. Dit verwijst naar de oorspronkelijke naam voor Willemstad: Ruigenhil, een nederzetting die vanaf 1565 langzaam gestalte kreeg. In 1583, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, gaf Willem van Oranje opdracht tot versterking van deze plaats vanwege de strategische ligging. Na de moord op de Vader des Vaderlands gaf zijn zoon Maurits stadsrechten aan Ruigenhil en veranderde de naam in Willemstad. Tevens voltooide hij de vestingwerken. Willemstad beleefde haar belangrijkste belegering in 1793, toen de stad de vrijwel onophoudelijke beschietingen door het Franse leger doorstond. Onderstaande twee prenten uit de Brabant-Collectie geven hiervan een indruk.

Gezicht van eene Fransche Batterij, op de Plaats genaamd de Hel, naar de Willemstad.
Gekleurde kopergravure. Maker: D. Vrijdag (naar een tekening van Hausdorff en J. Bulthuis).
Datering: 1793. Formaat: 30,5 x 24,2 cm. Vindplaats: W 70 / 1793 (2)

We schrijven februari 1793. Op de voorgrond staat de Franse artillerie bij batterij De Hel. Links worden kogels gloeiend heet gemaakt voor de beschieting van gebouwen. Op de achtergrond zien we de contouren van Willemstad.

Gezicht van de Willemstad van de kant van de Buitensluis. Kopergravure.
Maker: D. Vrijdag (naar een tekening van Hausdorff en J. Bulthuis).
Datering: 1793. Formaat: 19,2 x 22,8 cm. Vindplaats: W 70 / 1793 (10)

Ook op bovenstaande prent vliegen de kanonskogels in het rond, maar nu zien we de stad vanaf Fort Buitensluis, aan de overkant van het Hollandsch Diep. Van links naar rechts zien we o.a. de d’Orangemolen, de Koepelkerk, het Oude Raadhuis en de Waterpoort. Het heldhaftige verzet kon niet voorkomen dat twee jaar later, in 1795, ons land alsnog in Franse handen viel en ook Willemstad een andere bezettingsmacht kreeg.

We verlaten de Singel en lopen via de Landpoortstraat de vesting binnen. Vanaf 1583 had Willemstad slechts twee toegangspoorten: de Waterpoort en de Landpoort. Oorspronkelijk waren ze van hout, later van steen. In 1782 werd de overwelving van de Landpoort gesloopt en waren er alleen nog profielmuren over. Hierin hingen de poortdeuren. Tot midden 19e eeuw werden deze deuren na het luiden van de poortklok, na zonsondergang, gesloten. Alleen tegen betaling kon men dan de vesting verlaten of binnenkomen via een kleine deur in de poort. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden beide muren van de Landpoort gesloopt, omdat ze een obstakel vormden voor het leger.

Voordat we rechtsaf de Voorstraat inslaan, lopen we langs de Koepelkerk. Deze achtkantige, omgrachte kerk stamt uit 1607 en was de eerste kerk in de noordelijke Nederlanden die speciaal voor protestantse diensten werd gebouwd. Op het omgrachte terrein ligt het kerkhof, buiten de kerkring staan tientallen monumentale woonhuizen.

Voorstraat Willemstad. Prentbriefkaart, met op de achtergrond de Koepelkerk.
Maker en datering onbekend. Uitgever: L.J. Rijndorp. Formaat: 9 x 14 cm.
Vindplaats: pbk-W 70 / 121 Voor (1)

In 1926 werd de vesting opgeheven, maar de bevolking wilde de vestingwerken behouden. Stichting Menno van Coehoorn kreeg van 1935 tot 1965 de erfpacht, daarna werd de gemeente de nieuwe eigenaar. De laatste militaire functie was in de periode 1943-1944, toen de Duitsers de vesting gebruikten als onderdeel van de Atlantikwall.
Wil je je verder verdiepen in deze fraaie vestingstad, bekijk dan hier wat de Brabant-Collectie nog meer in huis heeft aan boeken, tijdschriften, prenten, historische kaarten etc.

Aangekomen bij knooppunt 51 zit de wandeling van vandaag erop. De volgende keer lopen we verder naar Zevenbergen.

Bronnen:

• J. van Doorn en J.S. Bos: Fort Sabina. Beknopte beschrijving van de 180-jarige geschiedenis van Fort Sabina 1811-1991. Fijnaart: Heemkundige Kring 'Fijnaart en Heijningen', 1992. Vindplaats: BRA J3 DOOR 1992
• Heemkundekring 'De Willemstad': Beleg en verdediging van Willemstad in 1793. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 1993. Vindplaats: BRA Y2 BELE 1993
• J. van Horne: De Volkeraksluizen: het grootste binnenvaartsluizencomplex ter wereld. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 1997. Vindplaats: BRA W3 HORN 1997
• C. van Mastrigt: Willemstad, prinsheerlijk: een vestingstad in roerige en minder roerige tijden. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 2009. Vindplaats: BRA Y MAST 2009
• S. Terburg en Th. van Etten: Unieke locatie met historie van ruim 200 jaar: Fort Sabina redde levens. In: De Erfgoedfabriek: unieke herbestemmingen van Brabantse iconen. 's-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 2018. Pag. 18-22. Vindplaats: BRA J3 TERB 2018
• Zuiderwaterlinie Noord-Brabant: een open boek. 's-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 2018. Vindplaats: BRA N ZUID 2018