Brabants indrukwekkendste oorlogsfoto’s bij NM Kamp Vught

Eindhoven, september 1944
© A. van Beurden, fotoalbum Wick Bannenberg 
Brabant-Collectie, Tilburg University

Van de Sonse burgemeester Schoepp achter het prikkeldraad van Kamp Vught tot een polonaise door de straten van Eindhoven na de bevrijding: de 50 indrukwekkendste foto’s van de Tweede Wereldoorlog in Noord-Brabant zijn deze zomer te zien bij Nationaal Monument Kamp Vught. Directeur Jeroen van den Eijnde is in zijn nopjes met de nieuwe pop-up tentoonstelling. “Deze foto’s brengen de oorlog echt dichterbij. In deze expositie worden we geconfronteerd met 50 gebeurtenissen die de impact van de oorlogsjaren op onze provincie verbeelden én samenvatten. Daarnaast is het fijn om de bezoekers, die gelukkig ook in deze tijden ons herinneringscentrum weten te vinden, iets extra’s te kunnen bieden.”

© Jan van de Ven

De tijdelijke tentoonstelling komt voort uit het landelijke project De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s, dat onder meer resulteerde in een gelijknamig fotoboek. Aan de basis hiervan stonden de zoektochten op provinciaal niveau. In Noord-Brabant is de selectie gemaakt door een werkgroep bestaande uit Jan van Oudheusden (oud-provinciaal historicus), Patrick Timmermans (directeur Erfgoed Brabant) en Emy Thorissen (conservator van de Brabant-Collectie/Tilburg University). Het mondde uit in een pop-up tentoontstelling die als onderdeel van de ‘Vrijheid-express’-bus in april en mei door de gehele provincie had moeten reizen, tot het coronavirus die plannen doorkruiste. Dat de expositie nu alsnog te zien is, is een geluk bij een ongeluk, legt Van den Eijnde van NM Kamp Vught uit. “Omdat we tot 1 september geen groepsactiviteiten mogen organiseren, staat ons gloednieuwe auditorium leeg. Als je daar de stoelen uithaalt, blijkt het zeer geschikt voor een tentoonstelling zoals deze. Zo krijgt deze fraaie tentoonstelling toch nog het podium die het verdient.”

© Jan van de Ven

De 50 indrukwekkendste foto’s van de Tweede Wereldoorlog in Noord-Brabant zijn tot en met zondag 30 augustus te zien in het auditorium van NM Kamp Vught. Een regulier toegangsbewijs volstaat om de tentoonstelling te bezoeken. Bezoekers dienen in lijn met de RIVM-richtlijnen vooraf wel een ticket te reserveren via de website van NM Kamp Vught.

De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s is een project in het kader van 75 Jaar Vrijheid dat wordt uitgevoerd door het NIOD, in opdracht van Platform WO2, en is mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het vfonds. Het gelijknamige boek is te koop in de museumwinkel van NM Kamp Vught of te bestellen via deze link.

Koekoek

Koekoek in:
C. Nozeman, M. Houttuyn, C. Sepp, J.C. Sepp:
Nederlandsche vogelen volgens hunne huishouding, aert en eigenschappen beschreeven
KOD 041 H 01

Cuculus, Canorus: Koekoek

Cornelis Nozeman roemde de koekoek als de aankondiger van de lente: "Zie hier den Uitroeper van 't saizoen, waerin de Natuur, door de koude van den Winter als verstyfd en werkeloos gemaekt, alles opnieuw verlevendigt. Naeulyks begint ons de Lieve Lente aen te lagchen, of men hoort den Koekoek zyn' ouden zang vernieuwen, bynae in alle oorden van de wereld." Als je geluk hebt, kun je de roep van de koekoek nu misschien nog horen. Vanaf een hoge zitplaats roept het mannetje zijn eigen naam om zijn territorium te claimen. Maar de kans is groot dat hij op dit moment alweer vertrokken is naar Afrika. In Nozemans tijd was overigens nog niet zoveel bekend over de verre reis die deze vogel aflegt. Hij schrijft: "Men ziet hier ten lande de vliegende Koekoeken geene groote einden wegs afleggen: schynende zy 't met vliegen niet lang achter een te kunnen uithouden. In de maend Mey passeeren (schryft de Heer Godeheu de Riville aen den Heere De Reaumur) de Koekoeken het Eiland Maltha; uit welk bericht sommigen dan besluiten, dat deeze Vogelen weezenlyk naer warmer Landen verhuizen."

Maar er is iets bijzonders aan de hand met die koekoek. Het vrouwtje broedt niet zelf haar eieren uit, maar legt deze in het nest van een zogenaamde waardvogel aan wie de verdere verzorging voor het nageslacht wordt overgelaten. Belangrijkste 'pleegouders' zijn in Nederland momenteel de kleine karekiet, heggenmus, graspieper, en witte en gele kwikstaart. De koekoek wordt in dit kader ook wel een broedparasiet genoemd. Het is niet zo verwonderlijk dat in Nozemans tijd vreemd tegen dit gedrag werd aangekeken.

Nozeman schrijft: "... een verschynsel anders, naer 't oordeel van den beroemden Heer Willughbey zo ongerymd en wandrochtelyk, dat hy de waerheid daervan niet geloofd zou hebben, indien hy de zelve niet met eigen' oogen had aenschouwd: Het was by hem eene volslagen afwyking van de zoo eindeloos wys verordende Natuurwet, volgens welke was vastgesteld, dat de Moedervogelen, is 't noodig, een Nest maeken, ten minsten haere eigenen Eijeren uitbroeden, en voorts haere uitgekoomene jongen opbrengen. - De dagelyksche ondervinding leert standvastig, dat de Koekoeken eene uitzondering op die Natuurregel maeken." 

Maar Nozeman vindt het ook een slimme zet van de koekoek: "En het is aenbiddelyk wys, en in de gadeloos heerlyke en schoone Huishoudinge der Natuur verwonderlyk welgeschikt, dat een vogel, die, om andere redenen, werdt onbekwaam gelaeten tot de Broeding, met een overleg werdt begiftigd om dat gebrek te verhelpen, en langs den zoo even gezegden weg de voortzetting van zyn geslacht door den dienst van anderen te bevorderen en geregeld te onderhouden."

Dat de tactiek van de koekoek overigens niet altijd succesvol is, constateerde Nozeman zelf:

"Op den grond, in 't gras, naest een bynae voltooid nestje van een Haverkneu, vond ik omtrent het einde van Meymaend het hier afgetekend Ey der Koekoek, en korte stonden daer nae lag ter zelfder' plaets het tweede. De Haverkneu of Gors had, denklyk, deeze Eijeren, in zyn afweezen in het nest gelegd, daer buiten geworpen. Het paer Koekoeken, welk dus vruchteloos zyn broed aen dit vogeltje had willen opdringen, hieldt zig omstreeks het nest zeer onrustig op, vliegende, onder een vreemd geluid, en onder den dreigenden aenval der Gorzen, van den eenen tak op den anderen."

Vindplaats: KOD 041 H 01

Een ramp met vele gezichten

In de bibliotheek van de Brabant-Collectie worden duizenden jaargangen van enkele honderden tijdschriften bewaard. Vanzelfsprekend hebben ze allemaal een link met Brabant. Sommige zijn echter meer thematisch dan topografisch van aard. Zo is het door de grote collectie cartografie in de Brabant-Collectie logisch dat ook hieraan gerelateerde tijdschriften worden verzameld. In het Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis (vindplaats T 09404) verschijnen met enige regelmaat artikelen met een Brabantse insteek. Het kan daarin bijvoorbeeld gaan over de optekening van een van de watersnoodrampen waar de provincie in de voorbije eeuwen mee te kampen heeft gehad.
Een artikel dat in december 2019 in dit tijdschrift verscheen, legt indirect een link met een interessant object uit de Topografisch-Historische Atlas van de Brabant-Collectie, maar daarover later meer. Eerst iets over het artikel zelf: 'Zingen om het hoofd boven water te houden. Overstromingen en de Nederlandse literatuur'. Hoogleraar Lotte Jensen geeft aan de Radboud Universiteit in Nijmegen leiding aan een NWO-onderzoek naar onder andere historische watersnoodliederen. In Dealing with disasters wordt de rol onderzocht die rampen hebben gespeeld bij lokale en nationale identiteitsvorming in de periode 1421-1890. Het eerste jaartal is te koppelen aan de Sint-Elisabethsvloed; 1890 is gekozen omdat het jaar werd gekenmerkt door een heel strenge winter. In Dealing with disasters staat de culturele verbeelding van natuurrampen vóór de opkomst van televisie centraal. In het genoemde artikel, dat naar aanleiding van dit Nijmeegse onderzoek is verschenen, komen ook Brabantse natuurrampen voorbij. Een van de meest in het oog springende rampen is de watersnood bij Nieuwkuijk, bijna anderhalve eeuw geleden. Als gevolg van een doorbraak van de Vlijmense Dijk ten zuiden van Nieuwkuijk, in de nacht van 29 op 30 december 1880, kwam een groot deel van die plaats en Het Land van Heusden en Altena onder water te staan. Drie doden en een onbekende hoeveelheid vee kwamen bij de ramp om het leven; de materiële schade was enorm. Voor de slachtoffers werd op 18 februari 1881 een groots benefiet georganiseerd in het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. Ondanks de treurige aanleiding werd er een fraai Feestblad samengesteld, waarvan een exemplaar bewaard is in de collectie van de Universiteitsbibliotheek van Leiden. Talrijke bekende Nederlanders, onder wie dichter Nicolaas Beets en architect Pierre Cuypers, droegen eraan bij, maar het meest bijzondere onderdeel was misschien wel een speciaal Watersnood-Wilhelmus, opgedragen aan koning Willem III (niet de laatste vorst die zich met watermanagement bezighield). Het lied telt negen coupletten en met name in het eerste couplet klinkt het vertrouwde Wilhelmus door:

Wilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Dietschen bloet,
Den Waterlant ghetrouwe
Blijf ick tot in den doedt.
Oranjevorst met eere
Ben ick vrij onverveert,
Want plassen groot als meiren
Heb ik geannexeert.

Jensen merkt op dat in dit lied, waarin koning Willem III de ik-figuur is en tot ons lijkt te spreken, liefdadigheid en nationale saamhorigheid op een unieke wijze samen komen, hoewel er in het lied ook kritische kanttekeningen worden geplaatst bij het falende centrale bestuur. In een online publicatie van dezelfde auteur wordt nader ingegaan op enkel dit bijzondere Wilhelmus.

Via de universiteiten van Nijmegen en Leiden belanden we nu weer bij de Brabant-Collectie. De Nieuwkuijkse watersnood in de winter van 1880-1881 is behalve literair ook visueel verbeeld en voorbeelden hiervan bevinden zich in de Topografisch-Historische Atlas. Het betreft een aantal contemporaine foto’s van de situatie ter plekke, kort na de overstromingen. Foto’s met ondergelopen boerderijen, huizen en straten, weggevaagde bomen en huizen, soms met mensen die voor het maken van de foto even lijken te zijn gestopt met hun reddings- en opruimwerkzaamheden.

Watersnood Nieuwkuijk
Foto, 10 x 15 cm. Maker onbekend
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (11)

Maar er is meer. Voor de verslaglegging in De Katholieke Illustratie zijn destijds houtgravures gemaakt met soortgelijke voorstellingen. De meest opvallende in die reeks is een prent met ‘Het overbrengen der Heilige Vaten’.

De watersnood te Nieuwkuik - Het overbrengen der Heilige Vaten
Houtgravure, 15 x 22 cm. Maker onbekend
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (3)

Behalve mensen en vee moesten namelijk ook kostbaarheden in veiligheid worden gebracht, zoals het liturgisch vaatwerk (kelken, monstransen en reliekhouders) van de parochiekerk. In De Katholieke Illustratie worden de gebeurtenissen en ervaringen, zo ook het ophalen van de ‘heilige vaten’, tot in detail beschreven en met prenten geïllustreerd. Een gedetailleerd verslag van de ramp is in 2014 opgetekend door Bert Meijs in De ramp van Nieuwkuijk 1880-1881 (vindplaats: BRA T3 Meij 2014).

Doorbraak van den Vlijmenschen Dijk ten zuiden Nieuwkuik etc.
A.B. van Lieshout
Lithografie, 50 x 84.5 cm
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (1)

Het vanwege grootte en inhoud meest in het oog springende beelddocument is een litho met de titel Doorbraak van den Vlijmenschen Dijk te zuiden Nieuwkuik ten 2 ure des nachts van 29 op 30 December 1880. De litho herbergt een grote hoeveelheid informatie, uiteenlopend van karakter. Onder de titel zijn feitelijke gegevens opgenomen over oppervlakte en inwoneraantal van Nieuwkuijk, maar ook van het grotere, overstroomde gebied: Het Land van Heusden en Altena. Daaronder is plaats ingeruimd voor 'Huizen onder Nieuwkuik en Vlijmen', die als blokjes langs de hoofdstraten zijn weergegeven. Deze zijn voorzien van de naam van de eigenaar én een symbool dat duidelijk maakt of het huis bij de overstroming geheel is weggespoeld (41 stuks), zwaar is beschadigd (18 stuks), is beschadigd (50 stuks) of onbeschadigd is gebleven. Een aantal huizen gaat vergezeld van een letter (A t/m P) die aan de linkerzijde wordt uitgelegd. Het betreffen 'reddings-voorvallen'. Met een persoonlijke pen wordt de penibele situatie beschreven waarin geredde gezinnen of individuele personen zich hadden bevonden en waar de getroffenen na de ramp werden ondergebracht. In de kaart is verder met stippellijnen en pijlen aangegeven hoe de hevigste waterstromen liepen. Onder de kaart is verder een reeks 'Gemengde Aanteekeningen' opgenomen, zoals de volgende: 'Een veulen, dat op een opkamer gevlucht was en van den honger het hout van de deuren en kozijnen afgeknabbeld en de matten uit de stoelen opgepeuzeld had, is na eenige dagen nog levend gered'. In deze aantekeningen staat ook een datum vermeld: 24 januari. Dit is wellicht de dag in 1881 waarop de gegevens voor deze kaart zijn verzameld. Verder wordt de Konijnenberg aan de rand van Nieuwkuijk genoemd, waar 300 mensen tijdens de overstroming heen zijn gevlucht. Deze is rechts op de prent weergegeven als 'toevluchtsoord van menschen en vee'. Wat hier opvalt is de vermelding dat 'G. van Son President der Commissie van den Konijnenberg, huist in een daarop geplaatste tent.' De meeste vluchtelingen verbleven de eerste dagen en nachten na de ramp onder de blote hemel. Anderen hadden op de Konijnenberg waarschijnlijk een meer dan tijdelijke verblijfplaats, getuige de beschrijvingen bij de twee portretten die de kaart completeren: 'M. Heymans, Nachtwaker der gemeente Nieuwkuik. Heeft door het slaan der noodklep de inwoners gewekt en van de doorbraak verwittigd. Huist in een hol op de Konijnenberg' en 'B. v.d. Lee, bijg: de Stoker, Jager van den Heer van Onsenoort. Huist met vrouw en vijf kinderen in een uitgegraven holte op den Konijnenberg'.

Deze kaart, met een schat aan informatie, is uitgegeven bij P.C. Baijens in Waalwijk – met name actief met de uitgave van prentbriefkaarten – en vervaardigd door A.B. van Lieshout (1802-1885). Een uitgebreid artikel over Van Lieshout verscheen in 1997 in tijdschrift De Klopkei (jaargang 21, p. 127-136, vindplaats T 07471). Deze Waalwijkse kunstenaar genoot zijn opleiding aan de Koninklijke School voor Nuttige en Beeldende Kunsten in 's-Hertogenbosch. Als zoon van een meester-timmerman kwam hij in aanraking met secuur meet- en tekenwerk. Tijdens zijn opleiding behaalde hij prijzen in de bouwkunde en ornamentkunde. Uiteindelijk kwam hij te werken bij het Kadaster in 's-Hertogenbosch. Zijn bekendste werk is een kaart van Noord-Brabant, bestaande uit twaalf delen, die ook in de Brabant-Collectie aanwezig is (vindplaats: Provincie Noord-Brabant / 1842 (1)). Deze kaart van Noord-Brabant kreeg na verschijnen veel waardering. In 1881, Van Lieshout was al bijna tachtig jaar en – zo staat vermeld op de kaart – 'Oud Ambtenaar van het Kadaster', was hij belast om de situatie en de verhalen in Nieuwkuijk na de watersnood op te tekenen.

Aan de hand van de veelzijdige bronnen uit diverse collecties die hierboven zijn beschreven, kan een goed beeld worden geschetst van een ramp, een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van een klein Brabants dorp. De impact van rampen laat voor altijd sporen na. Benieuwd hoe over anderhalve eeuw wordt teruggekeken op de coronacrisis in onze tijd en welke literaire en visuele bronnen daarvan bewaard zijn gebleven…