Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Zevenbergen naar Terheijden

Etappe 5 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 26 km)

We pakken de draad weer op bij knooppunt 56 aan de westrand van Zevenbergen. Al in de 13e eeuw lag hier op verhogingen in het landschap een nederzetting, omringd door moerassen, kreken en rivier de Mark. Een belangrijke bron van bestaan was, naast de winning van turf, die van zout uit deze turf (moernering). Vanaf de tweede helft 19e eeuw floreerde de suikerindustrie, mede door de aanwezigheid van goede landbouwgronden, waterverbindingen en arbeidskrachten. Bij deze handel vormde de haven, die dwars door Zevenbergen liep, een belangrijke schakel: ze verbond de Mark via de Roode Vaart met het Hollandsch Diep. De haven werd rond 1970 gedempt, maar sinds december 2020 stroomt hier weer water. Aan de haven liggen de straten Noord- en Zuidhaven. Onderstaande prentbriefkaart uit de Brabant-Collectie toont de Zuidhaven, met op de achtergrond een gedeelte van de toren van de Hervormde Kerk op de Markt.

Zevenbergen. Zuidhaven. Gekleurde prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: vóór 1929.
Uitgever: Arn. M. Greven, Zevenbergen. Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-Z 29.1 / 133.4 (1)

Aan de andere kant van het water ligt de Noordhaven. Op onderstaande foto zijn nog net de twee schoorstenen van de Coöperatieve Suikerfabriek aan de Blokweg te zien.

Zicht op de Noordhaven (april 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

In 1858 richtten gebroeders De Bruyn in Zevenbergen De Azelma op, de eerste suikerbietenfabriek van Nederland. Andere particuliere fabrieken, zoals De Phoenix (1867) en De Dankbaarheid (1872), volgden, maar moesten sluiten door de komst van de Coöperatieve Suikerfabriek in 1917. De Azelma bleef tot 1928 bestaan en werd in de jaren 1950 gesloopt. In diezelfde periode maakte Martien Coppens onderstaande foto van de Coöperatieve Suikerfabriek. In 1987 sloten hier de poorten na fusies met andere suikerfabrieken in de regio.

Coöperatieve Suikerfabriek Zevenbergen. Foto. Maker: Martien Coppens.
Datering: jaren 1950. Formaat: 18 x 20 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 345.11 Suik (1).
© Nederlands Fotomuseum, Rotterdam / Brabant-Collectie, Tilburg University

We komen uit bij de Markt. Hier werd rond 1290, in de tijd van de afsplitsing van Heerlijkheid Strijen, kasteel Zevenbergen gebouwd. Het werd in 1730 volledig afgebroken, dus helaas kunnen we er nu niet meer van genieten. Onderstaande tekening geeft een impressie van hoe dit bouwwerk er in de eerste helft van de 17e eeuw uitzag.

't Huijs te Sevenberge. Tekening (pen en potlood). Maker en datering onbekend.
Formaat: 16,6 x 25,7 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 820.11

We passeren het station en verlaten Zevenbergen via de Hazeldonkse Zandweg, inmiddels een drukke asfaltweg. Op nr. 19 bevindt zich een fraai historisch pand uit 1903, de voormalige stoomtimmerfabriek De Toekomst. Wil je een idee krijgen van hoe het er hier begin vorige eeuw van binnen uitzag, bekijk dan dit artikel dat opent met een foto van de imposante fabriekshal. Later vestigde zich hier Bedden- en Matrassenfabriek Hartman en Zonen, bekend onder de naam HaZet. Deze fabriek sloot in 1982. Momenteel zijn diverse bedrijven in het pand gevestigd.

Hazeldonkse Zandweg nr. 19 (mei 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

We volgen de Afgebrande Hoef en slaan links af naar de Markdijk, waar je in het voorjaar en de zomer door een tunnel van groen loopt.

Markdijk (mei 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

A.J.M. (Guus) Weimar (1908-1991) maakte op 16 juli 1955 onderstaande tekening, opgenomen in Het boek Weimar (pag. 105-106), een verzameling van zijn tekeningen. In dit boek staat dat het de Markdijk betreft. Achter op de tekening uit onze collectie staat in handschrift: Wed. Schrauwen. Kort speurwerk doet vermoeden dat dit de boerderij van familie Schrauwen op Markdijk 1 betreft. Op de website van dit landbouwbedrijf is te lezen dat Cato Schrauwen in 1941 weduwe werd na een fataal ongeval van haar man Janus. Ook al ligt deze boerderij meer westelijk en dus niet op onze route, het geeft een mooi tijdsbeeld van deze omgeving in de jaren 1955.

Markdijk, Zevenbergen. Tekening (zwart krijt). Maker: A.J.M. Weimar.
Datering: 16 juli 1955. Formaat: 30 x 47,5 cm. Vindplaats: Z 29.1 / 121 Mark (1) 

We lopen verder over de hooggelegen Markdijk met zicht op het omliggende akkerlandschap. Via een brug steken we de Mark over. Van 1884 tot ongeveer 1939 lag hier een draaibrug, te zien op onderstaande prentbriefkaart uit onze collectie. Vóór die tijd moest je met het Zwartenbergse Veer de rivier oversteken.

Brug van Zwartenberg. Zevenbergen. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Uitgever:
C. Dekkers, Zevenbergen. Datering: vóór 1905. Formaat: 8,7 x 13,9 cm.
Eigendom Brabant-Collectie, Tilburg University

Via de Zeedijk lopen we langs bedrijventerrein Zwartenberg en bereiken we een gebied waar Waterschap Brabantse Delta, Staatsbosbeheer en provincie Noord-Brabant druk bezig zijn (geweest) om de natte natuur een nieuwe kans te geven. Bekijk voor je gaat wandelen de actuele situatie, want het kan zijn dat (een gedeelte van) de route hier tijdelijk minder of nog niet geheel toegankelijk is. We volgen het fietspad langs de Halsche Vliet met zicht op polder Strijpen. Na al dit asfalt slaan we een onverhard pad in door polder Weimeren. Ook hier is veel ruimte gemaakt voor de natuur. Het oogt nu wellicht nog een beetje kaal, maar de vooruitzichten zijn veelbelovend zoals je hier kunt lezen.

Onderstaande kaart uit 1842 toont ons vertrekpunt Zevenbergen en de polders die we zojuist doorkruist hebben. Ook de veerdienst bij de Zwartenbergse Polder is op de kaart te vinden. Uiterst rechts ligt Terheijden met de Kleine Schans.

Uitsnede van: Kaart van het Arrondissement Breda Provincie Noord-Braband. Gekleurde lithografie.
Makers: N. Kraft en F. Desterbecq. Uitgever: H. Palier en Zoon II. Formaat: 67 x 81,5 cm.
Vindplaats: Provincie Noord-Brabant / West / 1842 (1) 

We laten de rust van de polders achter ons, lopen parallel aan de drukke A16 en dan via de lange Schuivenoordseweg naar Terheijden. We passeren molen De Arend en komen bij de in 2013 deels gerenoveerde Kleine Schans. De Spanjaarden bouwden het in 1639 als kampement voor hun leger, maar vooral ook voor de bescherming van de scheepvaart op de Mark en de verbinding Breda-Moerdijk. Door zijn strategische ligging werd bij Terheijden vaak heftige strijd gevoerd tussen de Spanjaarden en de Staatsen, en dat had een hevige impact op de bevolking. De polders werden veelvuldig onder water gezet en duizenden soldaten waren gelegerd in hun dorp. De schans werd herhaaldelijk afgebroken en weer opgebouwd, door de Terheijdenaren in opdracht van óf de Staatsen óf de Spanjaarden. In 1830 werd de schans voor het laatst ingezet en wel als bolwerk tegen de Belgische opstandelingen.

Molen De Arend en de Kleine Schans. Kopie naar een origineel van D.G. van Endegeest.
Aquarel. Maker: Paula Sloet tot Everlo O.S.B. Datering onbekend. Formaat: 8,9 x 15,6 cm.
Vindplaats: T 21 / 841.11 Aren (1)

Molen De Arend en de Kleine Schans (augustus 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Je kunt de schans nu van alle kanten bekijken door het wandelpad te volgen. Onderweg kun je zes QR-codes scannen die het verhaal van Terheijden vertellen. En als je na het wandelen weer thuis bent, dan is deze film, gebaseerd op Geschiedenis van de Kleine Schans van Fer van Vuuren, zeker het bekijken waard. Of je leest het boek Zuiderfrontier van De Legendejagers, een bundel met fictie voor jong en oud over de Zuiderwaterlinie. Met bijvoorbeeld het verhaal over een kind dat opgroeit onder het juk van de Spaanse bezetting van Terheijden omstreeks 1624. En nog veel meer. In het boek staan QR-codes, waarin de historische feiten vernoemd worden die de basis vormen voor deze verhalen.

We verlaten de schans en lopen langs de haven. Hier vind je de aanlegsteiger voor ’t Markpontje dat in de zomermaanden wandelaars en fietsers naar de Haagse Beemden in Breda brengt. We volgen de Mark tot knooppunt 15, het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we verder naar Oosterhout.

Bronnen:

• R. Hopstaken en E. Franken: Zuiderfrontier: verhalen van de Zuiderwaterlinie stelling Breda-Geertruidenberg. Soest: Uitgeverij Boekscout, 2023. Vindplaats: BRA N2 HOPS 2023
• M. Otterspeer e.a.: Zevenbergen: de nieuwe haven. Zevenbergen: Media Zaken, 2021. Vindplaats: BRA Z6 OTTE 2021
• Oudheidkundige Kring Zevenbergen: Oud nieuws: uit de geschiedenis van 700 jaar Zevenbergen. Zevenbergen: Oudheidkundige Kring Zevenbergen, 1990. Vindplaats: BRA Y OUD 1990
• A. Remus: Zevenbergen in vroeger tijden. Klaaswaal: Deboektant, 1992. Vindplaats: BRA Z6 REMU 1992
• P. Sloven: De polder Weimeren. In: De Klepel, 2020, jaargang 24, nr. 94, pag. 11-16. Vindplaats: T 10448
• F. van Vuuren: Geschiedenis van de Kleine Schans. Themanummer De Vlasselt, 2010, nr. 128, pag. 1-96. Vindplaats: T 07454
• A.J.M. Weimar: Het boek Weimar: een tekenend leven van tekeningen. Rotterdam: Weimar, 1981. Vindplaats: BRA J3 WEIM 1981