Wandelen door de Brabant-Collectie: van Willemstad naar Zevenbergen

Etappe 4 Zuiderwaterlinie Wandelpad (ca. 18,5 km)

De wandeling start vandaag bij knooppunt 51 aan de Benedenkade te Willemstad. We passeren het Oude Raadhuis dat stamt uit 1587. Dit monumentale gebouw verloor zo’n 50 jaar geleden zijn functie als stadshuis en is momenteel in particuliere handen. We lopen een stukje dezelfde route als in etappe 3. Maar dat is absoluut geen straf, sterker nog, het stelt de liefhebber in staat de stad nog beter te verkennen. Zo kun je als extraatje een stuk over de oostelijke omwalling lopen en de d’Orangemolen bekijken. Maar wat je eigenlijk niet mag overslaan en zeker een (gratis) bezoekje waard is, is het Mauritshuis in de Hofstraat.

Het Mauritshuis. Lijncliché. Maker: J. Polak. Datering onbekend.
Formaat: 21 x 29,6 cm. Vindplaats: W 70 / 810.11 (1)

Het Mauritshuis (december 2022). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Dit rijksmonument is het voormalige buitenverblijf en jachtslot uit 1623 van prins Maurits, de zoon van Willem van Oranje. Het Mauritshuis is sinds 2021 bezoekerscentrum van de Stelling Willemstad en de Zuiderwaterlinie en op de zolderetage bevindt zich het museum van Heemkundekring De Willemstad. In de Canonkamer start je met een druk op de rode knop een multimediale presentatie. Het verhaal over de militaire geschiedenis van Willemstad wordt ondersteund met grote projecties op de wanden van deze kamer. In een andere kamer wordt in beeld en geluid verteld over de bijzondere rol van burgemeester Cor van der Hooft tijdens de Watersnoodramp van 1953. Willemstad had als een van de weinige gemeentes in Nederland een abonnement op telegrafische waarschuwingen van de Stormvloedseindienst (SVSD), opgericht door het KNMI. In 1953 kende de dienst slechts 30 abonnees, waaronder drie grote waterschappen en Willemstad dus. We schrijven 31 januari 1953. Om 11.00 ontvangt Willemstad een telegram van de SVSD met de waarschuwing ‘flink hoog water’. Later op de dag volgt een nieuw telegram: ‘gevaarlijk hoog water’. Van der Hooft neemt de kwestie zeer serieus. Tevergeefs probeert hij collega’s te waarschuwen. Ook Jan de Quay, commissaris van de Koningin, sommeert de alerte burgemeester te kalmeren en toch vooral rustig te gaan slapen. Dat laatste doet Van der Hooft allerminst en hij stelt alles in de weer om te voorkomen dat het water zijn stad binnenstroomt. In de nacht laat hij de lager gelegen polders evacueren en de bewoners binnen de stadsmuren brengen. Gedurende de gehele nacht worden de mensen in de stad met klokgelui gealarmeerd. Door het harde geluid van de razende storm horen de bewoners van een boerderij nabij fort de Hel niet het kloppen op hun deur; weduwe Anna Punt-Bos en haar broer Arie zijn de enige twee inwoners van gemeente Willemstad die de ramp niet hebben overleefd.

We lopen via de Landpoortstraat de vesting uit. Bij knooppunt 89 staat een informatiebord over de inundatie van Willemstad. Al vanaf 1583 kon men de polders rondom de stad bij oorlogsdreiging onder water zetten. Hiervoor was een uitgebreid stelsel van waterwerken aangelegd. Nauwkeurige berekeningen waren nodig om te weten hoelang het zou duren voordat de hele polder voldoende onder water zou staan. Ook al was het waterpeil niet hoog bij volledige inundatie, het bodemleven werd zwaar aangetast. Daarnaast verstreek de nodige tijd voordat de polders weer droog lagen. Oogsten mislukten of waren zelfs volledig onmogelijk. Inundatie was dan ook ingrijpend voor de gehele bevolking. Wil je de inundatiewerken in en rondom Willemstad bekijken, dan is deze route een aanrader.

Voor ons zijn er nog vele kilometers te gaan tot Zevenbergen en dus stappen wij snel verder door het weidse landschap. Onderstaande uitsnede van een kaart uit de Brabant-Collectie toont de polders die hier omstreeks 1750 te vinden waren.

Uitsnede van kaart nr. 40 van een kaart van Zuid-Holland op 44 bladen.
Gekleurde kopergravure. Uitgave van (vermoedelijk) Jacob Keyser (1740), met
een heruitgave van firma Ottens (1750). Formaat van de gehele kaart: 15,6 x 22 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / West / Klundert / XVIII b (1)

We lopen over de Oostdijk met rechts Polder Ruigenhil. Op de kruin van de dijk staan restanten van de zogenaamde muraltmuren: horizontale betonnen platen van ongeveer een meter hoog, geplaatst tussen betonnen staanders, naar een ontwerp van ir. R.R.L. de Muralt. Als je er niet op bedacht bent, loop je er zo langs. Maar dat zou jammer zijn, want dit rijksmonument vertegenwoordigt een stukje waterbouwkundige geschiedenis. De muurtjes werden na een stormvloed in 1906 aangelegd als goedkope dijkverhoging, maar waren niet expliciet bedoeld als waterkering. In totaal werd in een tijdsbestek van zo’n dertig jaar ongeveer 120 km van deze muurtjes aangelegd. Bij de Watersnoodramp van 1 februari 1953 sloegen de golven er al snel overheen en brak de Oostdijk door. Op de plaats waar dat gebeurde, staat sinds februari 2020 een markeringspaal.

Markeringspaal dijkdoorbraak 1 februari 1953 aan de Oostdijk (febr. 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Dit is één van de 96 paaltjes die de stroomgaten markeren van de Watersnoodramp. Een stroomgat is een bres in de waterkering die zo diep is uitgesleten dat het water er dag en nacht in- en uitstroomt. Het waren de moeilijkste gaten om te dichten. Zoals te lezen is op het paaltje werd het gat in de Oostdijk op 4 maart 1953 gesloten.

Een paar meter verder ligt, prominent afstekend in het vlakke landschap, kunstwerk De Wachter van Marius Boender. Deze acht meter hoge, kegelvormige kleiheuvel is begroeid met gras en heeft een betonnen top. Via een slingerend pad kun je het kunstwerk beklimmen, mogelijk in het gezelschap van de schapen die hier grazen.

De Wachter van Marius Boender (februari 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Niet veel verder ligt rechts van de weg, verscholen tussen de bomen en daardoor slecht zichtbaar, fort Bovensluis. Dit bouwwerk was samen met vier forten en twee steden (Willemstad en Klundert) onderdeel van de Stelling Willemstad oftewel de Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak. In de vorige etappe kwamen we langs de twee andere Brabantse forten; buiten onze provincie liggen fort Buitensluis en fort Prins Hendrik. Bovensluis is gebouwd in 1861-1862 en verbeterd in 1888. Tweede helft 20e eeuw kwam het in particuliere handen en werd het een aardappelopslag, later een camping. Nu komt er mogelijk een luxe vakantiepark.

We komen aan bij het dorpje Noordschans. Niets herinnert nu nog aan fort Hollandia (ook Noordschans genoemd) dat hier lag in een bocht in Buitendijk Oost (grofweg tussen knooppunt 72 en 70 op onze route). Het werd rond 1639 gebouwd om de sluis in de Aalskreek en de toegangen tot de dijk te verdedigen. Op de site van Heemkundekring De Willemstad staat een kleine afbeelding van dit vierkante bouwwerk, omgeven door een gracht en met bastions op de hoekpunten. Een stormvloed in 1682 vernielde het fort grotendeels en het is daarna niet meer hersteld. Op de historische kaart in het begin van dit blogbericht is de vermelding Noort Fort of Hollandia terug te vinden. Wil je meer lezen over Noordschans en omgeving, dan kun je bij de Brabant-Collectie vier artikelen raadplegen in het tijdschrift De Overdraght van de Klundertse Heemkundekring ‘Die Overdraghe’.

We lopen zuidwaarts over de onverharde Schapenweg richting Klundert. Hier stond tot circa 1886 De Groote Molen oftewel Molen De Groote Polder. Van het bouwwerk uit 1727 is nu helaas niets meer te zien. Op onze historische kaart eerder in dit blogbericht staat een icoontje voor deze molen, en wel pal ten zuiden van het zojuist genoemde fort. Na een klein ommetje door een fraai bos bereiken we vesting Klundert. Deze plaats kreeg in 1357 stadsrechten.

Clundert. Stadsplattegrond van Klundert met opstanden van gebouwen en
huizen. Gekleurde ets. Maker onbekend. Datering: 1632-1634.
Formaat: 14,9 x 22,5 cm. Vindplaats: K 54 / 020 (4)  

Vanwege de strategische ligging (op de grens van Holland en Brabant) gaf Willem van Oranje in 1583 aan Adriaan Anthoniszn. de opdracht een omwalling met vestingwerken te bouwen. Klundert vormde een belangrijke schakel in de verdedigingslinie tegen de Spanjaarden en de stad is nooit door hen belegerd. Een gedeelte van de vestingwerken is bewaard gebleven, zoals de bastions, aarden wal en de gracht aan de noordzijde waar we nu langslopen. Hier hebben we zicht op de Verlaatsheul, een overwelfde sluis in de hoofdwal. De sluis maakte het mogelijk om vanaf het Hollandsch Diep via Noordschans en de Aalskreek de vesting te bereiken. Het eerste exemplaar stamde uit 1578, de huidige is uit 1769. Een restauratie volgde in 1979 en anderhalf jaar geleden vond ook nog onderhoud plaats aan het sluisje. We lopen langs de Nederlands Hervormde Kerk en komen uit in de Brugstraat. Loop je nog een klein stukje door, dan kun je een blik werpen op het fraaie stadhuis uit 1621.

Groet uit Klundert. Stadhuis. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: vóór 1900.
Uitgever: Gebrs. van Rijkom. Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 212.11 (3) 

Klundert is een typisch voorstraatdorp met een dorpskern gevormd door een straat of straten die haaks op een dijk staan.

Klundert. Voorstraat. Prentbriefkaart. Maker onbekend. Datering: 1920.
Uitgever: Gebrs. Vissers. Formaat: 9 x 13 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 121 Voor (1)

Aan weerszijde van de Bottekreek zijn voorstraten aangelegd: westelijk de Voorstraat die uitkomt op de Stadhuisring en oostelijk de Molenstraat, uitkomend op de Kerkring. Achter beide voorstraten ligt een achterstraat. Op de dijk aan de zuidkant waren de voorstraten verbonden door een kade die ook diende als loswal.
We gaan verder en komen bij de zuidelijke omwalling van de stad.

Zicht vanaf Zevenbergseweg op gracht en kroonwerk Suijkerberch (april 2023)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Iets verderop zie je aan de rechterkant de Stenen Poppen, overblijfselen van de versterkingen die Willem van Oranje in 1583 liet aanleggen. Deze dam had als functie het zoete water in de vestinggracht te scheiden van het zoute water. Een spitse rand (de zogenaamde ezelsrug) met daarop stenen ‘monniken’ of ‘poppen’ maakte het de vijand onmogelijk de gracht over te steken. Afgelopen zomer is een definitief plan gepresenteerd voor herinrichting van de Stenen Poppen, met als doel ze beter zichtbaar te maken in het landschap en aantrekkelijker voor de bezoekers.

De Stenen Poppen (april 2023). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Klundert. "Stenen Poppen". Prentbriefkaart. Maker: Martien F.J. Coppens.
Datering: vóór 1952. Uitgever: Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant.
Formaat: 15 x 10,5 cm. Vindplaats: pbk-K 54 / 112 (1).
© Nederlands Fotomuseum, Rotterdam / Brabant-Collectie, Tilburg University

We verlaten Klundert en lopen langs de grenzen van haven- en industriegebied Moerdijk, de vierde zeehaven van Nederland. Voor de aanleg hiervan in de jaren 60 van de vorige eeuw moesten 32 boerderijen wijken.

Eindpunt van vandaag is knooppunt 56 aan de westrand van Zevenbergen. De volgende keer lopen we verder naar Terheijden.

Bronnen:

• H. Goulooze: Klundert in oude ansichten. Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1972. Vindplaats: BRA Z6 ANSI KLUN
• H. de Jong: Mauritshuis 1623-2023. In: Ravelyn, 2023, jaargang 41, nummer 1, pag. 28-31. Vindplaats: T 07437
• D. Looij: Belevenissen tijdens de eerste rampdagen: een ooggetuigenverslag. S.l.: s.n., 1993. Vindplaats: BRA T3 LOOI 1993
• C. van Mastrigt: Willemstad, prinsheerlijk: een vestingstad in roerige en minder roerige tijden. Willemstad: Heemkundekring 'De Willemstad', 2009. Vindplaats: BRA Y MAST 2009
• Ravelyn. Jaargang 21, nummer 1, januari 2003. Themanummer 50 jaar Watersnoodramp. Vindplaats: T 07437