Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Raamsdonk naar Drunen

Etappe 8 Zuiderwaterlinie Wandelpad (21,4 km)

We starten onze wandeling vandaag bij knooppunt 56 aan de rand van Raamsdonk. Hier volgen we enkele kilometers van het Halve Zolenpad, het in 2004 geopende fietspad dat in een rechte lijn oostwaarts loopt tot aan Drunen. De naam verwijst naar de Langstraatspoorlijn die tussen 1886 en 1972 personen en goederen vervoerde van Lage Zwaluwe via Waalwijk naar ’s-Hertogenbosch. Dit traject werd in de volksmond het Halvezolenlijntje genoemd, een benaming die te koppelen is aan de bloeiende schoenenindustrie in deze streek. Op deze lijn trof men vaak handelsreizigers aan met hun onbruikbare monsters uit de fabriek, de zogenaamde ‘halve zolen’. In de ogen van sommigen verwijst het woord naar het feit dat de aanvankelijk beoogde spoorverdubbeling er nooit van is gekomen. Volgens anderen hangt de negatieve kwalificatie van ‘halve zool’ samen met de lage snelheid die de treinen op dit traject hadden…
Hoe dan ook, dat het tempo van leven indertijd (wat) lager lag dan nu moge duidelijk zijn. Hiervan getuigt ook onderstaande foto, die laat zien dat er genoeg tijd was op een halteplaats om het spoorwegpersoneel van een kopje koffie te voorzien.

Spoorweg 's-Hertogenbosch - Langstraat. Foto. Maker: Fotopersbureau Het Zuiden.
Datering: 16 oktober 1956. Formaat: 8,5 x 13,5 cm. Vindplaats: ML / 631.4 (4)

Daar waar de Langstraatspoorlijn een weg kruiste, lag een wachtpost. In totaal waren dat er 41. Iedere wachtpost werd bewoond door spoorwegpersoneel dat de taak had het traject te bewaken en te waarschuwen als er een trein aankwam. Een klein stukje terug op ons wandelpad, op de kruising Parallelweg – Stationstraat, staat Wachtpost 18. De post fungeerde vanaf het begin (november 1886) ook als stopplaats, omdat deze in het hart van Raamsdonk lag. In 1890 werd aan het woonhuis een wachtkamer met kaartjesloket gebouwd. In 1907 werd de stopplaats opgewaardeerd tot halte. Na de opheffing van het personenvervoer in 1950 werd de halte in 1972 ook gesloten voor goederenvervoer. Hierna kwam het gebouw in particuliere handen.
Wil je meer lezen over deze voormalige spoorlijn dan is het rijk geïllustreerde boek Het Halvezolenlijntje zeker een aanrader.

Voormalig station Raamsdonk. Reproductie van een prentbriefkaart. Maker,
uitgever en datering onbekend. Formaat: 11 x 15 cm. Vindplaats: R 11 / 352.11 (1)

Aangekomen bij knooppunt 72 aan de zuidwestkant van Waspik lopen we langs de plek waar van 1700 tot 1851 een houten standerdmolen stond. De resterende kruisplaten dateren uit 1841.

Onderste balken (kruisplaten) van de standerdmolen bij Waspik (september 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Na Waspik verlaten we kort het Halve Zolenpad voor een ommetje langs twee waterplassen van natuurgebied De Vest. Hier lag vroeger een retranchement. Op onderstaande uitsneden van twee van onze historische kaarten, beide daterend uit de periode 1778-1779, staat dit verdedigingswerk ingetekend. Op de eerste uitsnede staat rechts de naam Wasbbeek, een oude benaming voor Waspik. Onder die naam is het retranchement ingetekend.

Uitsnede van: Kaart van het land van Heusden en Altenaa etc. Manuscriptkaart; pen, gekleurd.
Maker: D.G.B. van Dalhoff. Datering: 1778-1779. Formaat gehele kaart: 47,5 x 63,5 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Land van Heusden en Altena / 1779 (1)

Uitsnede van: Caart figuratief van het Terrein en Limmiten tusschen 's-Hertogenbosch
en Geertruidenberg. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker: J.H.A. Camp. Datering: 1779.
Formaat gehele kaart: 38,5 x 90,5 cm. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Langstraat / XVIII d (2)

Retranchement De Vest is in 1701, ten tijde van de Spaanse Successieoorlog, ontworpen door Menno van Coehoorn. Het was een zigzag aangelegde aarden wal met lunetten, redoutes en een gracht, bedoeld om te voorkomen dat vijandelijke Franse troepen Geertruidenberg zouden bereiken. Waspik en omgeving, gelegen op een zandrug, konden namelijk niet onder water gezet worden en zonder het retranchement zou er een gat in de Zuiderwaterlinie komen. Geleidelijk aan raakte het bouwwerk verwaarloosd en in 1724 was er weinig meer van over. Zo’n 20 jaar later, met wederom oprukkende Franse legers, werd het retranchement nieuw leven ingeblazen. Tijdens de Belgische Opstand in 1832 deed het voor het laatst dienst als verdedigingswerk.
Aan het einde van het rondje om de waterplassen lopen we langs het kunstwerk Ode aan de Zandrug (Sannah Belzer), waarin de kronkelende hoogtelijnen van een historisch kaart terug komen.

Weer op het Halve Zolenpad aangekomen slaan we bij knooppunt 77 linksaf en bereiken het Zuiderafwateringskanaal.

Zuiderafwateringskanaal (september 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Via een graspad volgen we, met enkele onderbrekingen, dit kanaal een heel eind verder oostwaarts. En dat is absoluut geen straf, want we bevinden ons nu in het Natura 2000-gebied genaamd de Westelijke Langstraat. Het gebied strekt zich uit van Waspik tot Waalwijk en bestaat uit verschillende natuurterreinen. Zoals de Dulver, waar we door een elzenbroekbos lopen en een eendenkooi uit 1820 passeren.

We verlaten kort de natuur en lopen Capelle binnen via de Hoofdstraat, met op nr. 70 een voormalige leerlooierij en op 68 een fraai herenhuis uit de 19e eeuw. Rechts afslaand naar de Schoolstraat lopen we langs een vaart. Tot de 17e eeuw vormde deze vaart, evenals de haven van Capelle, een belangrijke schakel in de doorvoer van turf naar de grote steden. We vervolgen onze route over het graspad langs het Zuiderafwateringskanaal waar we kunnen genieten van de rust en weidse uitzichten. We passeren zes waterpartijen, de zogenaamde petgaten, die overbleven na de turfwinning. We zijn in natuurgebied De Dullaert waar de liefhebber nog een klein uitstapje kan maken naar een nabijgelegen vogelkijkhut. Dit gebied, dat ook behoort tot de eerder genoemde Westelijke Langstraat, is als laatste ontgonnen. Tot omstreeks 1925 was het een nat gebied waar arme boeren op kleine schaal kavels ontgonnen. In het kader van de werkverschaffing is het moeras in de jaren 1930 droog gemaakt. Een relict uit die tijd is onderstaand pomphuisje.

Oud pomphuisje in De Dullaert (september 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

De laatste kilometers naar Waalwijk hebben ook een hoge natuurwaarde, maar bedenk vooraf dat het hier erg nat kan zijn en dat de markering soms lastig te vinden is. Dit is het slagenlandschap Labbegat (een andere naam voor petgat). In de middeleeuwen was het een moerassig en geïsoleerd gebied, totdat de graaf van Holland in 1422 opdracht gaf voor het aanleggen van een dijk. Hier vormden zich de eerste nederzettingen van de Langstraat. Door turfwinning ontstonden haaks op de dijk smalle percelen, gescheiden door sloten die zorgden voor de afvoer van het grondwater. Na de turfwinning werd het gebied gebruikt voor weide- en hooiland. Nu ligt er de nadruk op natuurbehoud.
Wil je verder lezen of beeldmateriaal bekijken over de Langstraat, raadpleeg dan onze collectie via BCfinder.

We lopen Waalwijk in en passeren onderweg enkele mooie voorbeelden van kerkelijke architectuur. Zoals allereerst de Kerk aan de Haven en iets verderop de Sint-Jan de Doperkerk met zijn karakteristieke koperen koepels. Laatstgenoemde kerk met vroegchristelijke en Byzantijnse kenmerken, gewijd in 1925, is ontworpen door architect H.W. Valk. Tot de religieuze kunstvoorwerpen van deze kerk behoort de kruiswegstatie door Charles Eyck, bestaande uit 14 terracotta tegelreliëfs. Deze objecten zijn gefotografeerd door Martien Coppens en de vintage prints kun je op onze beeldbank tot in detail inzoomen en bewonderen. Iets verder op onze route, langs de Winterdijk, staat de Oude Toren. Dit is een overblijfsel van de in 1911 gesloopte parochiekerk van Baardwijk. De toren kon gered worden van de slopershamer, werd gerestaureerd en kreeg de status van rijksmonument. De voormalige kerk staat op onderstaande uitsnede van een kaart uit onze collectie, evenals de Baardwijkse Overlaat waar we nu naar toe lopen.

Uitsnede van: Caart figuratief van het Terrein en Limitten tusschen 's-Hertogenbosch
en Geertruidenberg. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker: J.H.A. Camp. Datering: 1779.
Formaat gehele kaart: 38,5 x 90,5 cm. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Langstraat / XVIII d (2)

Een overlaat zorgt voor de afvoer van water bij hoge waterstanden. Deze bij Baardwijk, gerealiseerd in 1766, had niet alleen als functie het opvangen van Maaswater bij overstromingen. Een heel stelsel van dijken en een ingenieus inundatieplan moesten vanaf 1794 ook jarenlang vijandelijke legers tegen houden. Nu heeft het strijdtoneel plaats gemaakt voor een fraai bos- en waterrijk gebied.

En zo bereiken we knooppunt 39 aan de zuidrand van Drunen, het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we via Heusden naar Vlijmen.

Bronnen:

• Gemeente Waalwijk. Bureau Communicatie: Van spoorlijn naar halvezolenpark. Waalwijk: Gemeente Waalwijk, 2007. Vindplaats: CBM 967 F 66
• J. Heijenbrok: Het Halvezolenlijntje. De Langstraatspoorlijn van Lage Zwaluwe naar 's-Hertogenbosch 1866-2011. Utrecht: Matrijs, 2011. Vindplaats: BRA V3 HEIJ 2011
• W. Knoop: Capelle 750 jaar. Sprang-Capelle: Vereniging voor Heemkunde Sprang-Capelle e.o., 2007. Vindplaats: BRA Y KNOO 2007
• N. Mathlener: De Vest, Waspiks bolwerk terug in het landschap. In: Op 't goede spoor, 2009, nr. 33, pag. 3-7. Vindplaats: T 09686
• M. van Prooijen: Het natuurgebied de Dulver: de Eendenkooi. In: Bruggeske, 1988, nr. 1, pag. 35-58. Vindplaats: T 08314
• M. van Prooijen: De Eendenkooi in "De Dulver". In: Bruggeske, 1993, nr. 1, pag. 85-102. Vindplaats: T 08314
• W. Sars: Plan De Vest. In: Op 't goede spoor, 2006, nr. 29, pag. 76-80. Vindplaats: T 09686
• A. Spee e.a.: Kleine monumenten: Geertruidenberg, Raamsdonkveer, Raamsdonk. Geertruidenberg: Oudheidkundige Kring 'Geertruydenberghe', 2013. Vindplaats: BRA J3 SPEE 2013
• S. Vughts: De oude toren aan de Winterdijk in Baardwijk. In: De Klopkei, 1996, nr. 1, pag. 22-25. Vindplaats: T 07471