Een boekband met devotieprentjes

In 2023 kocht de Brabant-Collectie, gehuisvest in de Tilburgse Universiteitsbibliotheek, lot 405 op veiling 28 van Zwiggelaar Auctions aan. De aankoop betrof het embleemboek Den wech des eeuwich levens van P. Antonius Sucquet, in 1623 door Hendrik Aertssens gedrukt in Antwerpen. De afbeeldingen in het boek zijn gegraveerd door Boëtius à Bolswert (ca. 1580-1633), een in het Friese Bolsward geboren graveur die werkzaam was in Antwerpen. Belangwekkend is niet alleen de inhoud van het boek, maar ook de bijzondere boekband. Ingelegd op de kartonnen platten van de eenvoudige, perkamenten spitselband, genaaid op vier platte riempjes, vinden we namelijk ook twee Antwerpse prenten terug. Het is niet ongebruikelijk dat dergelijke spitselbanden versierd werden. Meestal worden deze minder verfijnd bestempelde en gekleurde banden aangeduid met de ongelukkige term ‘boerenband’. Ook boekbanden met prenten worden hiertoe gerekend.

In de zeventiende eeuw was Antwerpen een toonaangevend centrum voor de productie van devotieprenten. De stad was het katholiek bolwerk van waaruit de jezuïeten een tegenoffensief tegen de protestante bewegingen lanceerden: de contrareformatie. Met woord en beeld trachtten ze het geloof van de katholieken te verdiepen. Miljoenen prentjes van Jezus, Maria en alle heiligen werden tussen het einde van de zestiende en het begin van de achttiende vanuit Antwerpen verspreid over heel Europa en de toenmalige kolonies.

Voorplat zogenaamde ‘Boerenband’ oftewel gedecoreerde spitselband
met gravures van M. Cabbaey en J.J. Emmerechts.
In: P. Antonius Sucquet, Den wech des eeuwich levens, T‘Antwerpen by Hendrick Aertssens, 1623.
(Perkament en papier. Brabant-Collectie, Tilburg University. Vindplaats: KOD 024 D 07)

Op het voorplat is een prent aangebracht, waarop de apostel Petrus te zien is, zoals valt af te leiden uit de vermelding “S Petrvs” op de banderol en uit zijn attribuut, de sleutel van de hemelpoort. Rechtsonder staat de signatuur van de Antwerpse graveur, Michiel Cabbaey (1660-1722). De gravure is ingekleurd met behulp van sjablonen, die massaproductie van gekleurde prenten vereenvoudigden. Tot slot is de prent verder versierd met een decoratieve bloemenrand. Zulke randversieringen kwamen vanaf de zeventiende eeuw steeds vaker voor en werden veelvuldig vervaardigd door ‘verluchters’.

Achterplat zogenaamde ‘Boerenband’ oftewel gedecoreerde spitselband
met gravures van M. Cabbaey en J.J. Emmerechts.
In: P. Antonius Sucquet, Den wech des eeuwich levens, T‘Antwerpen by Hendrick Aertssens, 1623.
(Perkament en papier. Brabant-Collectie, Tilburg University. Vindplaats: KOD 024 D 07)

Op het achterplat zien we een minder vredelievend tafereel: twee personen staan op het punt onthoofd te worden. Het betreft hier de heilige Dimfna van Geel en de priester Gerebern, die na de weigering van Dimfna om met haar heidense, Ierse koningsvader te huwen, samen naar de omgeving van Geel vluchtten, maar daar gevonden en onthoofd werden. Ook deze prent is met behulp van sjablonen ingekleurd, maar is niet gesigneerd. Omdat de prent ook voorkomt in de omvangrijke prentencollectie van het Ruusbroecgenootschap (Universiteit Antwerpen) weten we dat de gravure op deze boekband niet compleet is. Hieronder stond oorspronkelijk nog een zesregelig berijmd gebed, voorafgegaan door de naam van de heilige en gevolgd door die van de vervaardiger. Deze prent is van de hand van Jacobus Josephus Emmerechts (1719-1765), werkzaam te Antwerpen.

Beide gravures op de band zijn aanzienlijk jonger dan het boek. Als we de periode waarin Jacobus Emmerechts werkzaam was in aanmerking nemen, kan deze versiering van de band pas ten vroegste rond het midden van de achttiende eeuw hebben plaatsgevonden. Dat betekent dat het boek ruim een eeuw na het verschijnen nog steeds relevant moet zijn geweest voor de toenmalige bezitter, die vermoedelijk woonachtig was in de huidige provincie Antwerpen, mogelijk zelfs in (de buurt van) Geel.

Deze bijdrage van Daniël Ermens is eerder gepubliceerd in het tijdschrift In Brabant, jg. 15, nr. 2 (juni 2024), p. 26-27. Bekijk de pdf van de rubriek Uit het archief.