Bossche drukkers ten tijde van Jeroen Bosch

De late 15de eeuw was een periode van welvaart voor ’s-Hertogenbosch. In deze tijd floreerden de kunsten. Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) schilderde zijn meesterwerken, de St. Jan werd gebouwd en ook vele boeken werden geschreven, gekopieerd of gedrukt. Van de schilder is niet bekend of hij een eigen bibliotheek bezat, maar hij heeft ongetwijfeld kennis gehad van en inspiratie gehaald uit de vele boekwerken die in deze periode in zijn stad gedrukt werden.

De circa 2.000 zogeheten Brabantse drukken in onze verzameling zijn een aanleiding om de drukkers uit de tijd van Bosch onder de loep te nemen. Deze in Brabant gedrukte werken van voor 1 januari 1851 vormen een speerpunt waarop actief verzameld wordt.
Er zijn twee Bossche drukkers die we in verband kunnen brengen met Jeroen Bosch: Gerard Leempt en Laurens Hayen.

Gerard Leempt

Gerard Leempt (Nijmegen, ca. 1450-ca.1489) was de eerste boekdrukker in de Noordelijke Nederlanden. Hij was werkzaam in Utrecht en Nijmegen. Vanaf 1484 is hij de eerste boekdrukker in ’s-Hertogenbosch. Leempt had zijn drukkerij en boekhandel in de Kerkstraat. Aannemelijk is dat hij een goede bekende van Jeroen Bosch was. De Brabant-Collectie bezit helaas geen door Leempt gedrukte werken. Wel aanwezig in de collectie Theologie van Tilburg University is deze incunabel uit 1474, behorend tot zijn Utrechtse periode: Soliloquium animae van Thomas à Kempis (foliant, 38 bladen). Een incunabel oftewel wiegendruk is een boek of geschrift dat gezet is met losse letters en gedrukt is vóór 1 januari 1501.

Thomas à Kempis, Soliloquium animae,
Utrecht: Nicolaus Ketelaer en Gherardus de Leempt, 1474
Vindplaats: KTFK INC 4.

De lijst van Bossche incunabelen van zijn pers blijft steken op 13 of 14 in totaal. Van bijna de helft van de titels is maar één exemplaar bekend. Het oudste Bossche incunabel met de titel Boeck van Tondalus vysioen is in 1484 gedrukt bij Leempt. Hiervan is het enig bekende exemplaar verloren gegaan bij een brand in de universiteitsbibliotheek Leuven, veroorzaakt door de Duitsers in 1914. Op basis van latere beschrijvingen en een veiling weten we nog het nodige van dit incunabel. De eerste gedrukte boeken leken nog erg veel op de handschriften die als kopij werden gebruikt. Het gedrukte Leuvense exemplaar van Leempt’s Tondalus bevatte ruimtes voor het met de hand intekenen van de initialen aan het begin van ieder hoofdstuk. Dit exemplaar was dus niet afgewerkt!

De beschrijvingen in het boek van Tondalus over een Ierse ridder die een tocht maakt door hel, vagevuur en hemel, doen sterk denken aan de geschilderde wereld van Jeroen Bosch. Enkele relaties met het werk van Jeroen Bosch noemen we hier:

• De vogel-duivel op de kakstoel op het rechter binnenluik van de Tuin der Lusten lijkt geïnspireerd te zijn op de straf voor de monniken en nonnen in het visioen, waarbij een monster beschreven wordt met een vogelbek dat de zielen opvreet en weer uitscheidt. 
• De gehelmde (ridder)figuur op een os onderaan het rechterbinnenluik van de Hooiwagentriptiek wordt soms in verband gebracht met de passage waarin Tondalus een wilde koe over een scherpe metalen brug (als een zwaard) moet passeren, terwijl hij in de afgrond (de hel) kijkt. 
• Er is een schilderij bekend van een navolger van Jeroen Bosch in het Museo Lázaro Galdiano in Madrid dat deze titel heeft gekregen. 

Na de dood van Leempt zet zijn vrouw Fyken de boekhandel voort, maar zij stopt met de drukkerij.

Laurens Hayen
Laurens Hayen was na Leempt de tweede boekdrukker die binnen de Bossche stadsmuren werkte. Hayen was, net als Bosch, lid van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. Hij wordt voor het eerst in 1497 vermeld als boekbinder. Zijn drukkerij richtte hij op in 1508-1509. Werkzaam als drukker was hij tot 1528. Van hem zijn ongeveer 40 verschillende boeken bekend. De Brabant-Collectie bezit vijf postincunabelen van Hayen (vier in het Latijn en een in het Nederlands). Deze boeken worden zo genoemd, omdat zij gedrukt zijn tussen 1501-1540 na de incunabelen. Dit aantal lijkt weinig, maar van veel drukwerken van zijn hand is geen of maar één exemplaar bekend. Een voorbeeld is onderstaand werk De consolatione philosophiae van Boëthius, dat Hayen in 1509 drukte. Dit boek behoort tot een van de meest gekopieerde en invloedrijke filosofische werken over het vroege middeleeuwse christendom. 

Titelpagina met houtsnede van de heilige Laurentius
Anicius Manlius Severinus Boëthius, De consolatione philosophiae,
's-Hertogenbosch: Laurens Hayen, 1509
Vindplaats: KOD 1509 ’s-Hert. 1

Mocht het door de houtsnede die Hayen als een soort drukkersmerk gebruikte niet duidelijk zijn, het colofon laat er geen twijfel over bestaan dat hij de drukker is. De vertaling luidt: 

Hier eindigt het vijfde en laatste boek van Boetius De consolatione philosophie. Gedrukt door mij Laurens Hayen in het jaar onzes heren 1509.

Colofon
Anicius Manlius Severinus Boëthius, De consolatione philosophiae,
's-Hertogenbosch: Laurens Hayen, 1509
Vindplaats: KOD 1509 ’s-Hert. 1   

Dezelfde houtsnede als drukkersmerk zien we ook op de titelpagina van het eerder besproken leerboekje met brieven van Plinius Secundus dat ooit aan Calvijn toebehoorde. Het werkje van de humanist Johannes Picus Mirandula (1463-1494) is toegeschreven aan Hayen door deze houtsnede van Santus Lambertus aan het einde.

Johannis Picus Mirandula, Auree epistole ...,
 's-Hertogenbosch: Hayen, ca. 1515
Vindplaats: KOD 1515 ’s-Hert. 1

Op de Jeroen Bosch expositie zijn drie boekjes gedrukt door Laurens Hayen te zien. Forma erectionis … 1318 … fraternitatis seu gildae beatissime virginis Marie in ecclesia Sancti Johannis met daarin pauselijke goedkeuringen voor de broederschap. Het wordt in de expositie gedateerd op 1518-1519, dus na de dood van Bosch. Rekeningen van de Bossche broederschap vormen een bron voor een mogelijke eerdere datering tussen 1506-1512. De andere twee boekjes van Hayen op de expositie zijn: Dionysius de Kartuizer, Tractaet vanden loflyken maegdhelijken leven (1510)  en Gerardus Zerbolt de Zutphania, Een devoet ende suverlyck boexken ende is ghenoemt: den boem des levens des ghecruysten jesu (ca. 1514).