Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Vlijmen naar Lith

Etappe 10 Zuiderwaterlinie Wandelpad (25,7 km)

De vorige keer zijn we gestopt bij knooppunt 30. Zowel de website van het Zuiderwaterlinie Wandelpad als het bijbehorende wandelgidsje laten je beginnen bij knooppunt 22, zo’n anderhalve kilometer verder oostwaarts. Dat kan uiteraard, maar voor degenen die strikt alle kilometers van het pad willen lopen, beginnen we bij knooppunt 30, aan het Engelermeer. Hoe dit meer is ontstaan, is niet duidelijk. Mogelijk is het een stuk van een oude stroomgeul van de Maas, daterend van vóór de 13e eeuw. Het meer heeft ook andere namen gehad. Zo kun je op 18e-eeuwse kaarten de naam Graaflijkheidsmeer tegenkomen. Dit is mogelijk een verwijzing naar de tijd dat het gebied onder het gezag van de Graven van Holland viel. In de 19e eeuw wordt deze waterpartij ook simpelweg ‘De Meer’ genoemd.

Uitsnede van: Kaart dienende tot het Project van den Heer M: van Barneveld etc.
Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker: P.A. Ketelaar. Datering: 1754. Formaat gehele kaart:
55 x 136 cm. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Land van Heusden / 1754 (1) 

Uitsnede van: Kaart der Algemeene Omkading onder de Gemeenten Vlijmen, Engelen,
Bokhoven, Well en Hedikhuizen. Maker: A.J. Bogaerts. Datering: 1865. Formaat gehele kaart:
59,5 x 82 cm. Vindplaats: Provincie Noord-Brabant / Oost / Vlijmen / 1865 (1) 

Vanaf 1952 vond op uitgebreide schaal zandwinning plaats en na 1980 werd het meer in westelijke richting uitgebreid. Momenteel is het een recreatieplas, waarvan een klein gedeelte een natuurbestemming heeft.
Na het Engelermeer volgt een wat saaier stukje langs een drukke weg en industrieterrein De Vutter. Dan slaan we linksaf naar de Graaf van Solmsweg en lopen langs de Dieze richting Engelen.

Links van de weg laat een lichte verhoging in het weiland de contouren zien van waar eens de Engeler Schans lag. De Spaanse legerleider Claudius van Berlaymont liet deze in 1579 aanleggen om de monding van de Dieze bij de Maas te controleren. Het verdedigingswerk speelde een rol tijdens het Beleg van ’s-Hertogenbosch (1629). Van het oorspronkelijke fort en het omringende terrein is helaas niets meer over.

Kaart van het Dorp en Fort Engelen. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker onbekend.
Datering: 18e eeuw. Formaat: 35,9 x 52,2 cm. Vindplaats: E 30 / 020 (1)

We volgen de Graaf van Solmsweg en passeren enkele historische panden, zoals het voormalig meisjespensionaat O.L. Vrouw van Lourdes en bijbehorend klooster. Aan overkant van het water ligt kasteel Meerwijk.

Kasteel Meerwijk. Foto. Maker en datering onbekend.
Formaat: 16 x 12 cm. Vindplaats: E 29.1 / 820.11 Meer (2)

Met een bocht naar links lopen we langs het Diezekanaal en steken de brug over bij Sluis Engelen oftewel de Henriëttesluis. Lopend op de andere oever van de gekanaliseerde Dieze hebben we mooi zicht op Engelen.

We lopen de Henriëttewaard in, bereiken spuisluis Crèvecoeur en niet veel later het gelijknamige fort. Bij de monding van de Dieze in de Maas bouwde het Staatse leger in 1587 een schans. Twaalf jaar later gaven de Spanjaarden het de vorm van een echt fort. Het speelde op diverse momenten in de geschiedenis een strategische rol in de verdediging van ’s-Hertogenbosch en wisselde vaak van eigenaar: Hollanders, Fransen, Spanjaarden en Duitsers namen het in bezit. En dat ging uiteraard niet zonder slag of stoot. Zo werd het fort in 1673 door de Fransen bij hun aftocht opgeblazen, maar werd het later ook weer herbouwd. Het fort heeft momenteel een militaire functie. Alleen op Open Monumentendag in september geeft beheerder Natuurmonumenten hier wel eens rondleidingen.

Plan et Project du Fort Crevecoeur. Mansucriptkaart; pen, gekleurd. Maker:G. van Amelsvoort.
Datering: 1735. Formaat: 50,2 x 71,2 cm. Vindplaats: C 42 / 020 (10) 

Crevecoeur. Ets. Makers: G. Bouttats en J. Peeters. Datering: 1673-1674.
Formaat: 18,4 x 28,3 cm. Vindplaats: C 42 / 1673 (1)

Nadat we onder het spoor zijn doorgelopen, volgen we ongeveer twee kilometer de Maasboulevard. We lopen langs enkele historische panden in Oud-Empel, fraai gelegen aan de Maas. De in de verte opdoemende gifgroene geluidsschermen van de A2 steken hier nogal schril bij af. De wandelroute gaat verder over de Empelsedijk. In de akkers rechts van ons stond van ongeveer 100 tot 250 na Chr. een grote Gallo-Romeinse tempel. Deze zogenaamde Tempel van Empel was gewijd aan Hercules Magusanus.

Hercules Magusanus in cortenstaal aan de Empelsedijk (maart 2024).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

We lopen door Gewande en niet veel later langs het Archeologisch & Paleontologisch Museum Hertogsgemaal.

Museum Hertogsgemaal (maart 2024).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Op onderstaande kaart van de Brabant-Collectie zie je hoe het traject dat we tot nu toe gelopen hebben er rond 1680 uitzag.

Caerte ende afteyckeninge van de kade opden Koorn-weerdt. Manuscriptkaart;
pen, gekleurd. Maker: J. Esser. Datering: 1680. Formaat: 31 x 40 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Korenweerd / 1680 (1)

Bij knooppunt 99 laten we de dijk achter ons en volgen het onverharde pad door de Maasuiterwaarden. Een prachtig natuurgebied, waar je soms je creativiteit moet gebruiken om de weg te vinden, zeker bij hogere waterstanden. In het uiterste geval, als het gebied echt onbegaanbaar is, kun je kiezen voor de verharde Wildse Dijk tot voorbij Maren-Kessel, maar dan mis je wel veel moois.

Maasuiterwaarden (maart 2024). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Uiteindelijk bereiken we weer de bewoonde wereld, maken nog even een ommetje langs het Soldatenwiel en komen uit bij knooppunt 43 aan de Lithse Dijk. Dit meest westelijke puntje van Lith is het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we verder naar Megen.

Bronnen:

• J. Biemans e.a.: Engelen: grensdorp aan de Dieze. Engelen: Werkgroep Engelenboek & Angrisa Heemkundekring Engelen, 2011. Vindplaats: BRA Y BIEM 2011
• H. Bruggeman: Rond Crèvecoeur: de geschiedenis van een vergeten fort. 's-Hertogenbosch: uitgave in eigen beheer, 1992. Vindplaats: BRA J BRUG 1992
• T. van der Lee e.a.: De kindercanon van Engelen: van de oudste tot de nieuwste nederzetting in ons Uniek Diezedorp. Engelen: Angrisa Heemkundekring Engelen, 2015. Vindplaats: BRA Y LEE 2015
• B. van Opzeeland: Het Engelermeer: historie en avifauna. In: Met gansen trou, 2001, nr. 10, pag. 114-119. Vindplaats: T 07445
• B. van Opzeeland: Het Engelermeer: historie en avifauna (2). In: Met gansen trou, 2001, nr. 11, pag. 130-141. Vindplaats: T 07445
• N. Roymans en T. Derks: De tempel van Empel: een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven. 's-Hertogenbosch: St. Brabantse Regionale Geschiedbeoefening & St. Archeologie en Bouwhistorie 's-Hertogenbosch e.o., 1994. Vindplaats: BRA Z3 GBV 2
• A. Verhagen en D. Mol: De Groote Wielen: er was eens...: wie woonden er in de Groote Wielen in de ijstijd? Norg: DrukWare, 2009. Vindplaats: BRA Z3 VERH 2009
• G. van Wijk: Het Land van Heusden in kaart en beeld gezet: 700 jaar geschiedenis van het Land van Heusden in kaart en beeld gebracht. Nieuwkuijk: Heemkundekring Onsenoort, 2021. Vindplaats: BRA Z4 WIJK 2021

Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel tijdens WO II

Op 25 september 2024, precies tachtig jaar na de bevrijding van Aarle-Rixtel, overhandigden heemkundige Jeroen Arts, historicus Arnoud-Jan Bijsterveld en schrijfster Jola Prinsen, het eerste exemplaar van hun boek ‘Beeldverslag van de oorlog. Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel, 1939-1944’ aan Wim van de Donk, rector magnificus en voorzitter van het College van Bestuur van Tilburg University en voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei. Jola is tevens onze collega bij de Tilburgse Universiteitsbibliotheek en ter gelegenheid van het verschijnen van het boek is ze vandaag onze gastschrijfster.

Het boek bevat en beschrijft een unieke collectie oorlogsfoto’s van mijn opa, de niet onverdienstelijke amateurfotograaf Johan Prinsen (1896-1973), eigenaar van puddingpoederfabriek Thermos in Aarle-Rixtel. Door te letten op visuele en technische details en allerlei bronnen te raadplegen, brachten de schrijvers nieuwe feiten uit de Aarlese oorlogsgeschiedenis aan het licht.

Johan Prinsen en zijn vrouw Bep. © Collectie: Familie Prinsen

Vijf jaar geleden werd ik benaderd door Jeroen Arts, die vermoedde dat mijn familie bijzondere foto’s en negatieven had van gebeurtenissen in Aarle-Rixtel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Inderdaad bleken er tientallen, grotendeels onbekende foto’s in ons familiearchief te zitten. Met grote zorgvuldigheid scande Jeroen de foto’s en negatieven. Samen met historicus Arnoud-Jan Bijsterveld onderzocht hij de afbeeldingen en behandelden ze als historische bron: wat en wie staat erop? Wat vertellen de technische details van de foto’s? Wat is de chronologische volgorde en welk verhaal vertellen ze dan? Uit alle oorlogsjaren bleken er foto’s te zijn, zoals van de mobilisatie (1939), de opgeblazen bruggen, de vordering van de auto (1941), de klokkenroof (1942), de radiovordering (1943) en de bevrijding (1944).

2 december 1942: Schoolkinderen uit Aarle-Rixtel verzamelen zich rond de
uit de kerktoren getakelde kerkklok. Foto: Johan Prinsen. © Collectie: Familie Prinsen

Daarbij kwamen verschillende nieuwe feiten aan het licht. Zo bleek dat de bekende fotograaf Martien Coppens de foto’s heeft ontwikkeld. Mogelijk heeft hij zelfs mijn opa adviezen gegeven voor een meer artistieke belichting of invalshoek. Vooral de serie over de bevrijding van Aarle-Rixtel is bijzonder: we ontdekten dat mijn opa de aankomst van het eerste Britse verkenningsvoertuig in de Dorpsstraat op 22 september 1944 fotografeerde. Ook de dagen erna, toen het dorp dagenlang in het schemergebied tussen bezet en bevrijd verkeerde, bleef hij de gebeurtenissen vastleggen. Tot slot fotografeerde hij het oppakken van een vermeende collaborateur en de viering van de bevrijding voor het gemeentehuis op 25 september.

Jeroen Arts, Arnoud-Jan Bijsterveld en Jola Prinsen. Beeldverslag van de oorlog: Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel, 1939-1944

Tilburg, Uitgeverij De Zwaan, 2024. 144 blz., ill., ISBN 9789082442861

Vindplaats bij de Brabant-Collectie: BRA N3 ARTS 2024

Het boek is voor € 29,95 verkrijgbaar via dit bestelformulier.

Dean van Eijck: de jongste schrijver in de bibliotheekcollectie!

De Brabant-Collectie werd onlangs verrast door een artikel in het Brabants Dagblad over Dean van Eijck. En meer in het bijzonder over zijn boeken. Over de drie boeken die hij als schrijver het licht heeft doen zien. En wat was hier dan zo verrassend aan? Nou, we hebben hier te maken met een jongeman van pas 13 jaar. Dean woont met zijn ouders in Vught en omdat de Brabant-Collectie vooral boeken verzameld die over Brabant gaan of door Brabanders geschreven zijn, waren ook wij geïnteresseerd in zijn boeken. We hebben ze besteld en de schrijver is ze kort geleden zelf komen brengen. Met deze boeken hebben we direct ook de jongste auteur ooit in onze collectie te pakken. De collecties van de Universiteitsbibliotheek van Tilburg University en de Brabant-Collectie zijn rijk aan kinderboeken, o.a. van het echtpaar Buijnsters-Smets, en het is een goede zaak dat we ook nieuwe kinderboeken aan de verzameling toe kunnen voegen.

De titels van Dean’s boeken luiden: Het Bobyon Boek en Mijn doldwaze dagboek, deel 1 en deel 2. Dit zijn niet écht de dagboeken van Dean. Ze vertellen de belevenissen van Fred Fredson, een bijzondere jongen die pesters aantrekt, maar deze de baas kan omdat hij voldoende zelfvertrouwen heeft. In Het Bobyon Boek komen ook personages voor die wel op bestaande mensen zijn gebaseerd. Maar de fantasie die in de verhalen is gestopt, maakt dat je dit als lezer niet goed doorhebt. Je wordt meegenomen in die fantasiewereld, waarin allemaal absurde dingen gebeuren. Dean van Eijck is behalve de schrijver ook degene die de vele tekeningen in de boeken heeft gemaakt. Ook daarin speelt de fantasie uiteraard een grote rol.

Dean wist al vroeg dat hij het erg leuk vond om verhalen te bedenken en hij is nu alweer bezig met het volgende boek. We gaan dus vast nog vaker van hem horen. Op zijn eigen website kun je volgen waar hij mee bezig is.

Dorine van Elderen neemt afscheid van de Brabant-Collectie

Op 1 september 1981 trad Dorine van Elderen in dienst bij de Bibliotheek en het Prentenkabinet van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Ze was toen net afgestudeerd als functionaris wetenschappelijke bibliotheken aan de Bibliotheek- en Documentatie Academie P.A. Tiele te Den Haag. Op dat moment had ze de keuze tussen twee functies: een in Den Haag en een in ’s-Hertogenbosch bij het Provinciaal Genootschap. Als geboren en getogen Brabantse was die keuze snel gemaakt.

Toen de collectie van het Genootschap door de Provincie Noord-Brabant werd overgenomen en onder de naam Brabant-Collectie in 1986 in beheer kwam van de Universiteit van Tilburg, volgde Dorine de collectie. Ze forensde vervolgens 38 jaar tussen ’s-Hertogenbosch en Tilburg. In die periode heeft ze de studie Boek- en Informatiewetenschap aan de Universiteit van Amsterdam afgerond en zijn haar werkzaamheden veranderd van catalogiseren naar met name collectievorming en inhoudelijke ontsluiting.

Het opsporen van de zogenoemde “grijze literatuur”, het materiaal dat niet via de reguliere uitgevers wordt gepubliceerd, maar voor de Brabantse geschiedenis wel belangrijk is, werd door haar met veel inzet gedaan. Hetzelfde geldt voor het zoeken naar publicaties die lacunes in de collectie ongedaan maakten. Bij de reguliere publicaties, waar het vaak om kleine oplagen gaat, probeerde ze deze in een zo vroeg mogelijk stadium te verwerven voor de collectie. Op het terrein van inhoudelijke ontsluiting heeft ze meegewerkt aan een Brabantse begrippenlijst: de Brabant Thesaurus. Daarnaast heeft ze de digitaliseringstrajecten van Metamorfoze voorbereid. In dit traject zijn kranten uit de Brabant-Collectie gedigitaliseerd en ontsloten via het landelijk systeem Delpher.

Na ruim 43 jaar werkzaam geweest te zijn bij de Brabant-Collectie, neemt Dorine afscheid om van haar pensioentijd te gaan genieten. Maar in de Brabant-Collectie en in de landelijke databases blijven haar werkzaamheden zichtbaar.

Suus Suiker: Pura Natura: Symbiosis in Encaustic

Vrijdag 9 augustus jl. bracht de in Goirle woonachtige Suus Suiker (Hellevoetsluis, 1966) een bezoek aan de Brabant-Collectie om haar nieuwste boek getiteld Pura Natura: Symbiosis in Encaustic aan ons te overhandigen. Dit omvangrijke kunstboek (176 pagina’s) met meer dan 200 full color afbeeldingen is een ware ode aan de natuur. De inspiratie voor haar werk vond Suus tijdens wandelingen in de natuur. Het boek, waar ze zeven jaar aan werkte, bracht ze volledig op eigen kracht uit, zonder crowdfunding of subsidie. Ze gebruikt een bijzondere techniek, die overigens al eeuwenoud is, namelijk: encaustic painting oftewel wasschilderen. Ze schildert met gepigmenteerde warme bijenwas gecombineerd met inkt, krijt en olieverf. Centrale thema’s voor haar zijn florale motieven, bloemen en takken, natuurlijke structuren en spiegelingen. Ben je na het bekijken van Pura Natura geïnspireerd geraakt, bezoek dan zeker eens een expositie van Suus.

Vindplaats: BRA J3 SUIK 2024

Waar volk is, wil volk zijn. De rijke historie van cafes in Sint-Michielsgestel

Afgelopen voorjaar verscheen een historisch naslagwerk over de horeca vanaf ongeveer 1900 tot heden in Sint-Michielsgestel. De auteurs, Yvonne Kapteijns en Christiaan Roovers, waren ruim 3,5 jaar bezig met onderzoek in het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) in ’s-Hertogenbosch, het afnemen van interviews en het optekenen van anekdotes. De aanleiding waren de verhalen die Roovers hoorde over allang verdwenen kroegen en uitbaters. Sommige verhalen zijn vaag, maar de auteurs hebben geprobeerd zoveel mogelijk te verifiëren op feiten. Alleen cafés die in de kern van Gestel liggen, worden besproken in het boek. Het boek laat de ontwikkeling door de tijd heen zien van de kroeg. Het begon als een soort gemeenschapshuis waar gekaart werd of waar men terecht kwam recht uit de kerk na de mis voor een borrel. Het waren sociale ontmoetingsplekken. Het boek geeft beschrijvingen van cafés, hun ligging en verhaalt over de kasteleins en soms ook de cafébezoekers. De auteurs vonden tientallen locaties van herberg, kleine huiskamer, bruin café tot buurtcafé. Van Ons Moeder, Pas Buiten, Burgerhout, De Bierwagen, Dommelzicht, Torenbar, Immens tot de kroegen die nu nog bestaan. Ooit waren het er ruim dertig, maar de Gestelse kroegen zijn grotendeels verdwenen.

Vindplaats: BRA H3 KAPT 2024

Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Drunen naar Vlijmen

Etappe 9 Zuiderwaterlinie Wandelpad (28,5 km)

Vandaag hebben we een flinke wandeling voor de boeg die van Drunen via Heusden naar Vlijmen loopt. Tweede helft 18e eeuw zag deze omgeving er uiteraard een stuk anders uit, zoals te zien is op onderstaande kaart uit onze collectie.

Kaart der Stadt en Landt van Heusden. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker onbekend. Datering:
1750-1800. Form.: 22,6 x 33,5 cm. Vindpl.: Generaliteitsland Brabant / Oost / Land van Heusden / XVIII B (1) 

Ondanks de toegenomen drukte en bebouwing kunnen we ook vandaag de dag nog genieten van natuurschoon en een flinke dosis cultuurhistorie op onze route. En dat begint meteen al bij knooppunt 39, het startpunt van onze wandeling. Hier, aan de uiterste westrand van Drunen, volgen we een graspad in noordelijke richting dat parallel loopt aan de Heidijk rechts van ons. Het is een restant van een middeleeuws dijkenstelsel, aangelegd in de periode 1230-1270 op de grens tussen Holland en Brabant. De Heidijk vormde de zuidelijke begrenzing van een enorme polder van 42.000 ha, de Groote of Hollandsche Waard. Deze polder ging tijdens en na de Sint-Elisabethsvloed van 1421 totaal verloren, ook al werd een deel van het gebied in de daaropvolgende eeuwen opnieuw ingepolderd.

Overigens volgen wij slechts een klein gedeelte van de Heijdijk. De gehele dijk (onder een andere benaming weliswaar) is veel langer en loopt als een lint vanaf hier helemaal langs de zuidkant van Drunen verder oostwaarts naar Nieuwkuijk en Vlijmen. Naast het historische belang heeft de Heidijk ook een grote natuurwaarde als leefgebied voor diverse planten- en diersoorten.

We lopen onder de Spoordijk door. Waar eerst de treinen de Baarse Overlaat passeerden op het traject Lage Zwaluwe – ’s-Hertogenbosch (zie ook etappe 8), rijden nu de fietsers ons voorbij. Rechts van ons ligt, ingeklemd tegen de prominent aanwezige geluidswal van de A59, de voormalige korenmolen Hertogin van Brabant.

Molen Hertogin van Brabant te Drunen. Foto. Maker onbekend.
Datering: 1930-1960. Formaat: 19 x 15 cm. Vindplaats: D 85 / 841.11 Hert (1)

We komen uit bij de Zeedijk, waar we op de kruising met de Kapelstraat in Elshout onderstaande grenspaal passeren. Op nog zes andere locaties in gemeente Heusden vind je zo’n paal die de oude grens tussen Holland en Brabant uit 1795 markeert.

Grenspaal op de Zeedijk bij Elshout (oktober 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Het is nu vier kilometer lang genieten tot aan Doeveren, al wandelend over de meanderende Zeedijk die omzoomd is met veel groen. Bedenk wel dat je dit pad moet delen met (soms veel) fietsers. Deze zogenaamde zijkade is in de 11e en 12e eeuw aangelegd en maakte onderdeel uit van de eerder genoemde Groote of Hollandsche Waard. Na de Sint-Elisabethsvloed werd de dijk versterkt en opgehoogd, maar hij heeft nu geen waterkerende functie meer. We passeren een zestiental fotogenieke wielen die een rijke flora en fauna herbergen.

Wiel - Elshout. Foto. Maker: Jan van Giersbergen. Datering: 1950-1970. 
Formaat: 11 x 16,7 cm. Vindplaats: Giersb_NB_43

Wiel aan de Zeedijk nabij Elshout (oktober 2023). © Jolanda van den Akker /
Brabant-Collectie, Tilburg University

Omringd door al dat moois zou je haast vergeten dat in voorbije eeuwen de inwoners van deze streek veelvuldig met rampspoed werden geconfronteerd. Op zwakke plekken ontstonden door wateroverlast regelmatig breuken in de dijk, met alle ellende van dien. De meeste wielen zijn op deze manier ontstaan. Onderstaande prent van de Brabant-Collectie verbeeldt de overstroming van het Bergse Veld bij de Doeverense Sluis. Op 15 november 1775 probeerden mensen zichzelf en hun vee in veiligheid te brengen bij de ruïne van de kerk van Doeveren.

Gezicht van het Bergsche Veld, in het Land van Heusden, aan de Doversche Sluis,
in de overstrooming, den 15den Nov. 1775. Kopergravure. Maker: N. van der Meer jr.
Datering: 1775-1776. Formaat: 33,7 x 50,5 cm. Vindplaats: D 57 / 1775 (1)

De Zeedijk kreeg vanaf eind 16e eeuw ook een militaire functie, waardoor het omliggende gebied meermaals geïnundeerd werd om de vijand op afstand te houden. Samen met onder andere de Doeverense Sluis en Fort Hedikhuizen (later meer hierover) maakte de Zeedijk deel uit van de Stelling van Heusden, een onderdeel van de Zuiderwaterlinie. Gemeente Heusden en onder andere provincie Noord-Brabant onderkenden de cultuurhistorische waarde van deze dijk en begonnen vanaf 2015 met het herstel van de verdedigings- en waterwerken. En daar plukken wij als wandelaar nu de vruchten van.

We bereiken Doeveren. Van de 16e-eeuwse schans die hier gelegen heeft, kan de scherpe observeerder nog iets van de contouren en de gracht in het landschap terug zien. Dan volgen enkele taaie kilometers verder oostwaarts langs de Bergsche Maas. Meer over de totstandkoming van deze nieuw gegraven rivier kun je lezen in het rijk geïllustreerde boek Honderd jaar Bergsche Maas; de scheiding van Maas en Waal.
Na het bedrijventerrein van Heeschbeen zien we in de verte vestingstad Heusden liggen. Eerste helft 18e eeuw verbeeldde kunstenaar Friedrich Bernhard Werner het zicht op deze stad als volgt.

Heusden. Tekening pen en penseel. Maker: F.B. Werner. Datering:eerste helft
18e eeuw. Formaat: 15,5 x 27,9 cm. Vindplaats: H 58 / 010 (3)

De route voert ons eerst met een grote bocht langs de buitenrand van de stad. Bij knooppunt 57 lopen we linksom over de vestingwallen langs de gracht en de bastions en hebben mooi zicht op de gerestaureerde stad. Heusden speelde een cruciale rol in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en verwierf faam als zuidelijkste bolwerk van de Oude Hollandse Waterlinie. In 1816 eindigde de vestingstatus en raakte Heusden in verval. De oorlogsverwoestingen van 1944 deden daar verder ook geen goed aan. Van eind jaren 60 tot in de jaren 80 van de vorige eeuw volgde een grootscheepse restauratie van de vesting. Onderstaande plattegrond van de Amsterdamse cartograaf Joan Blaeu is hierbij vaak als inspiratiebron genoemd.

Hevsden. Kopergravure, gekleurd. Maker: Joan Blaeu. Datering: 1652.
Formaat: 55 x 64 cm. Vindplaats: H 58 / 020 (5)

De resultaten van de restauratie mogen er zijn, ook al spreken sommigen van een ‘nostalgisch reservaat’. Interessant in dit kader is het artikel dat onze collega Olivier Rieter in 2020 schreef voor het tijdschrift In Brabant.

Op onze route over de stadswallen passeren we onder andere de Bromsluis, een (gedeeltelijke) reconstructie van kasteel Heusden, enkele stadspoorten en de haven. Weer terug bij knooppunt 57 hebben we onze ronde van Heusden voltooid en gaan we verder in de richting van Herpt. Hier passeren we de voormalige stoomzuivelfabriek Sint-Isidorus, waarvan de Brabant-Collectie onderstaande prentbriefkaart in haar bezit heeft.

Groete uit Herpt. Prentbriefkaart. Maker en uitgever onbekend. Datering: 1913-1920.
Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-H 54.1 / 346.11 (1)

Nog een stukje cultureel erfgoed op onze route is Fort Hedikhuizen (momenteel niet opengesteld voor publiek). Het is gebouwd in de periode 1860-1863 ter verdediging van de nabijgelegen sluis waar we zo meteen langs lopen. In 1952 werden fort en sluis als vestingwerk opgeheven. Lange tijd was het fort een feest- en trouwlocatie. In 2022 kreeg het een nieuwe eigenaar, die momenteel bezig is met een herbestemming en renovatie van het fort.

Lopend over de fraai gelegen Hoge Maasdijk passeren we het Haarsteegse Wiel en de inundatiesluis van Hedikhuizen, gebouwd in 1862. Met deze sluis kon men op een gecontroleerde manier water vanuit de Maas binnendijks laten stromen ter bescherming van vesting Heusden. Dit rijksmonument is in 2002 gerestaureerd.

Inundatiesluis bij Fort Hedikhuizen (oktober 2023)
 © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Via de Inlaagdijk lopen we langs de noordzijde van Haarsteeg. Vanaf hier hebben we aan onze linkerhand zicht op natuurreservaat De Sompen en Zooislagen. Deze natte natuurparel, grotendeels een oude Maasmeander, herbergt een rijke flora en een eendenkooi die alleen met een gids te bezoeken is. Via de Voordijk lopen we langs de oostkant van Vlijmen tot knooppunt 30, het eindpunt van vandaag.

De volgende keer lopen we van Vlijmen naar Lith.

Bronnen:

• T. van der Aalst e.a.: Honderd jaar Bergsche Maas: de scheiding van Maas en Waal. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers, 2004. Vindplaats: BRA W3 AALS  2004
• J. van Balkom e.a.: Heusden... een groene gemeente! Vlijmen: Natuur- en Milieuvereniging gemeente Heusden, 2017. Vindplaats: BRA W4 BALK 2017
• D. Dijs: Heusden: medaillon aan de Maas; portret van een gerestaureerde stad. Amersfoort: Akkolade, 1988. Vindplaats: BRA W4 DIJS 1988
• Elshoutse Zeedijk: Historie en Natuur. In: Met Gansen Trou: themanummer, 2006, nr. 7/8, pag. 99-128. Vindplaats T 07445
• H. van Engen e.a.: De metamorfose van Heusden: hoe een vestingstad aan de sloopkogel ontsnapte. Woudrichem: Pictures Publishers, 2019. Vindplaats: BRA Y3 ENGE 2019
• B. van Opzeeland: De Elshoutse Zeedijk: stilte na de storm. In: Met Gansen Trou, 2014, nr. 4, pag. 49-59. Vindplaats: T 07445