Persbericht | Het kind (preview). Rees Diepen

Rees Diepen (Tilburg 1925 – Tilburg 2012) is bekend geworden om haar foto’s van kinderen. Geen geposeerde portretten zoals in die tijd gebruikelijk, maar het kind in de eigen omgeving. Bijzonder is dat Rees Diepen het gehandicapte kind ook gewoon als kind fotografeerde, dus niet met de focus op de handicap. Dat was heel vernieuwend in die tijd. En dat is het eigenlijk nog.

Marie Klaartje met hoofd op voeten, Tilburg 1965. 
© Rees Diepen  | Brabant-Collectie, Tilburg University.

Rees Diepen was de eerste vrouwelijke fotograaf in Brabant van landelijke betekenis. Zij was haar tijd ver vooruit. Zij studeerde rechten in Nijmegen en volgde de Nederlandse Fotovakschool in Den Haag. Diepen ontpopte zich als een vakkundig reportagefotografe, waarbij de leef- en belevingswereld van het kind haar specialisatie werd. Ze vestigde zich in 1956 als fotografe in Tilburg in een tijd dat dat voor vrouwen nog helemaal niet vanzelfsprekend was. In 1960 had ze in Tilburg haar eerste expositie. Diepen publiceerde in alle bekende dames-, opvoedings- en kindertijdschriften van die tijd, onder andere in Ouders van nu. Daarnaast verscheen haar werk in talloze brochures en boeken en op affiches en kalenders. Spraakmakend waren haar fotoboeken Argeloos begin (1961) en Dit kind… een confrontatie met ernstige zwakzinnigheid (1964).

Het oeuvre van Rees Diepen is opgenomen in de Brabant-Collectie van Tilburg University.

De selectie ‘Het kind’ wordt getoond in het kader van de 100ste geboortedag van Rees Diepen op 12 november 2025. Het is een preview op de grotere tentoonstelling ‘De wereld van het kind’ die Pennings Foundation in 2027 organiseert samen met de Brabant-Collectie, waar we werk van Rees Diepen context bieden door het te plaatsen naast kinderfotografie van andere fotografen.

Deze mini-expositie is van 6 december 2025 t/m 28 februari 2026 te zien bij Pennings Foundation, Geldropseweg 63, 5611 SE Eindhoven. 

Glas-in-loodramen in Uden uitgebreid onder de loep genomen

Op de burelen van de Brabant-Collectie passeren elke week nieuwe boeken over Brabant. Door deze aan de collectie toe te voegen onderhouden we de meest complete Brabantica-bibliotheek. Én breiden we deze voor onderzoekers en geïnteresseerden belangwekkende collectie van al bijna 190 jaar oud verder uit. De ene keer is het aanknopingspunt van een boek thematisch en gaat het bijvoorbeeld over de vele watersnoodrampen die de provincie in de loop der tijden hebben getroffen. Maar heel vaak is het onderwerp specifieker en betreft het een relatief klein aandachtsgebied. Ook lokale publicaties, vaak in eigen beheer uitgegeven en met een beperkte oplage, worden zo op een centrale plek bewaard en beschikbaar gesteld.

Cover van Ad van den Broek, ‘Rundje’ langs de glas-in-loodramen van de Petruskerk in Uden. De Apocalyps door de ogen van Theo Mols en Albrecht Dürer (Uden 2025)

Het full-colour uitgevoerde boek met de titel ‘Rundje’ langs de glas-in-loodramen van de Petruskerk in Uden. De Apocalyps door de ogen van Theo Mols en Albrecht Dürer, van de hand van Ad van den Broek, is hier een voorbeeld van. En omdat dit boek meer dan alleen lokale aandacht verdient, besteden we er hier een blog aan. Een boek van 124 pagina’s dat alle ins en outs behandelt van het glas-in-lood in een kerk in Uden mag bijzonder genoemd worden. Maar de Stichting Uden in Geschriften, die voor de uitgave verantwoordelijk is, heeft vaker met dit bijltje gehakt. Sinds het begin van deze eeuw heeft ze al vele titels over Uden het licht doen zien, onder andere een reeks Grepen uit de geschiedenis van de gemeente Uden, waarvan in 2024 het tiende deel verscheen.

Raam 1 met bovenin God de Vader en aan zijn voeten 
Johannes de Evangelist (overgenomen uit: ‘Rundje’, p. 38)

Rondleider Ad van den Broek heeft zich voor ‘Rundje’ verdiept in de Sint-Petruskerk in Uden en de glas-in-loodramen van met name Theo Mols (1929-2010). Onderwerp van de voorstelling in de ramen is het laatste boek van het Nieuwe Testament: de Apocalyps oftewel de Openbaring. De Udense ramen zijn expressionistisch van stijl en daarom voor de beschouwer vaak lastig te ‘lezen’. Om de beeldtaal van Mols te verklaren, heeft Van den Broek behalve naar tekstuele ook naar visuele paralellen gezocht. Deze heeft hij gevonden in de houtsneden van Albrecht Dürer (1471-1528), wiens serie over de Apocalyps vele kunstenaars in de voorbije eeuwen tot voorbeeld heeft gediend. Ook het werk van priester/kunstenaar Egbert Dekkers (1908-1983), een tijdgenoot van Mols, wordt door Van den Broek een aantal keren naast de Udense ramen geplaatst.

Raam 4 met bovenin het Lam Gods en daaronder de martelaren
(Openbaring 6, vers 9-11)(overgenomen uit: ‘Rundje’, p. 52)

Theo Mols is in Tilburg geboren en volgt aanvankelijk ambachtsonderwijs. Later gaat hij naar de academie voor beeldende kunsten in Arnhem en volgt hij lessen bij Marius de Leeuw aan de academie voor kunst en vormgeving in ’s-Hertogenbosch. Na werkzaam te zijn geweest in het Tilburgse glasatelier 'Brabant' begint hij in 1957 voor zichzelf. Hij trouwt in 1961 met kunstenares Hanneke van Gool; ze zijn van invloed op elkaars werk en werken regelmatig voor dezelfde opdrachtgever. De opdrachten betreffen meer dan eens de aankleding van kerken en zo komen ook de ramen voor de Sint-Petruskerk in Uden (1962-1968) tot stand.

De kunstenaar, de voorstellingen op de 24 glas-in-loodramen en de realisatie ervan, de kerk waar het allemaal voor bedoeld was, gedetailleerde beschrijvingen van de tekstuele en visuele paralellen, ander religieus werk in de kerk en de restauraties: je kunt zeggen dat vrijwel niets onbesproken is gebleven. En dat maakt zo’n publicatie over een lokaal onderwerp zo interessant.

Vindplaats: BRA J3 BROE 2025

Kinddrager: de zoektocht naar een verborgen geschiedenis

We leven in een tijd waarin, door digitalisering en openbaarmaking van archieven, steeds meer informatie beschikbaar komt over het doen en laten van mensen voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Het gaat daarbij om vastgelegde feiten omtrent personen, bijvoorbeeld in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging. Voor onderzoekers, onder wie ook vaak nazaten van die personen, zijn deze gegevens van belang om ontbrekende stukjes van een puzzel te kunnen leggen. In het geval van persoonlijke verhalen uit de genoemde periode zijn dat er vaak heel veel. Want hoe vaak hoor of lees je niet dat er thuis over de eigen ervaringen in de oorlog werd gezwegen, en al helemaal als er sprake was geweest van foute keuzes. De traumatische ervaringen van velen zitten weggestopt in hun hoofd. Als je er als kind bij ouders of grootouders naar informeert, wordt de vraag vaak weggewimpeld. In haar boek Kinddrager. Of: de kleine geschiedenis van een NSB-gezin gaat Elisabeth van Stekelenburg, met de beperkte informatie die haar (groot)vader haar verstrekte, op zoek naar het verleden van opa. Hij was lid van de NSB en vluchtte in september 1944 voor de oprukkende geallieerden, zijn vrouw en kinderen in Eindhoven achterlatend. De sporen die hij heeft nagelaten in Aalten en Zaltbommel, waar hij gearresteerd en vastgezet werd, komen in het tweede deel van het boek aan de orde. Het eerste deel gaat over de Eindhovense tijd tot aan zijn vlucht.

Cover van Kinddrager 

Afbeelding: Erica Huber, Sacrum / Sacrificium, Haarlem 1990

Het boek is nadrukkelijk vanuit de vragen en de zoektocht van de auteur geschreven. Haar eigen ervaringen vanaf de jaren zeventig tot de huidige tijd komen uitgebreid aan bod. Haar beleving van de jaarlijkse Dodenherdenking wordt geplaatst naast het zonder aarzeling aanheffen van de partijhymne van de NSDAP door haar zieke oma in 1991. Ze staat stil bij het moment waarop zij, op vijftienjarige leeftijd, van haar vader te horen krijgt dat opa bij de NSB was. Er werd direct bij gezegd dat dit in zijn geval niet veel voorstelde en er verder dus niet over gesproken hoefde te worden. Ze voelde als puber schaamte bij het feit dat haar vader als wetenschapper in de Duitse Taal- en Letterkunde actief was. Thuis werd wel over de oorlog gesproken, maar alleen over de grotere onderwerpen zoals Hitler of de gaskamers, niet over familiezaken. Het werkte voor haar ongeveer zo: hoe meer ze niet wist, hoe meer ze wilde weten. De ervaringen van Elisabeth worden in het boek afgewisseld met reconstructies van het leven van opa Richard Joannes van Stekelenburg in de oorlogsjaren en daarna. Dit gebeurt op basis van het feitelijke verloop van de oorlog, gevoerde gesprekken en beschikbare schriftelijke bronnen. De auteur wilde tijdens de zoektocht geen oordeel vellen, maar zij vroeg zich wel af hoe het kan dat iemand lid wordt van de NSB, zelfs nadat Rotterdam in puin is gebombardeerd. Het onderzoek start in Eindhoven, waar het gezin van haar (groot)vader woont. Ze beschrijft hoe opa zich tijdens de oorlogsjaren als een idealistisch NSB-er in het Eindhovense dagelijks leven gedraagt. En ook hoe 6 december 1942, de dag van het Sinterklaasbombardement van de Engelsen op de industrie in Eindhoven, verloopt. Enkele dagen voor de bevrijding van Eindhoven slaat Van Stekelenburg op de vlucht; het huis van deze NSB-er is voor de geallieerden herkenbaar aan de vlag die de kinderen uit het zolderraam hingen. Het wanhoopsbombardement van de Duitsers, op 19 september 1944, overleven moeder en kinderen, omdat ze als NSB-gezin niet in de schuilkelder aan de overkant van de straat werden toegelaten en zich daar juist een drama met veel slachtoffers afspeelde. Elisabeth heeft haar opa nooit kunnen bevragen over zijn NSB-verleden. Het hoofdstuk waarin de auteur in de vorm van een rechtbankverslag verhaalt over de ondervragingen van Richard van Stekelenburg en enkele getuigen is hierom een mooie vondst.

De auteur beschrijft dat ze als kind een fijne band had met opa, maar ze noemt hem met de kennis van nu ‘een domoor met veel te grootse plannen. Een dromer, utopist. Een luchtfietser’. Het is indrukwekkend te lezen hoe een kleinkind (met de levenswijsheid van een 55-plusser) het denken en handelen van opa beschouwt en beschrijft. En met het zoeken naar de geschiedenis van haar opa zaken uiteindelijk helderder krijgt. Het boek is tevens een fraai voorbeeld van een bijzondere familiegeschiedenis en hoe keuzes en beslissingen doorwerken in volgende generaties.

Elisabeth van Stekelenburg

Kinddrager. Of: de kleine geschiedenis van een NSB-gezin

Boekengilde Enschede, 2025

Vindplaats: BRA N3 STEK 2025 (nivo 0 van de Universiteitsbibliotheek)

Mini-expositie 'Monsters & fabeldieren'

Het thema ‘Natuurlijk’ van de Maand van de Geschiedenis 2025 vormt de  aanleiding in de vitrine op de begane grond van de universiteitsbibliotheek een selectie te tonen van monsters en fabeldieren in enkele oude drukken.

Onder monsters en fabeldieren verstaan we gevaarlijk uitziende wezens die in de loop van de geschiedenis uit de fantasie van de mensheid zijn voortgekomen. We treffen deze afschrikwekkende schepselen van menselijke, dierlijke of hybride aard aan in onder meer kronieken, vroege encyclopedieën, handschriften, atlassen, emblemata boeken, bijbels en mythologische werken.

Hane-basilisk
In: A. Kircher (et al.), Mundus Subterraneus, in XII Libros digestus [...] exponentur. Amstelodami : apud Joannem Janssonium à Waesberge & filios, 1678.
Vindplaats: CBC TFK D 1366/2  

Het geloof in deze mythische dieren was tot in de zeventiende en achttiende eeuw uiterst gangbaar. Deze schepselen maakten zelfs onderdeel uit van rariteitenkabinetten, zoals in verzamelingen van de Duitse geleerde Athanasius Kircher (1602-1680) en de Nederlandse apotheker Albert Seba (1665-1736). Zo golden narwaltanden lange tijd als bewijs voor het bestaan van eenhoorns, draakjes werden nagemaakt van roggehuid en een apenlijfje gecombineerd met een vissenstaart kon doorgaan voor zeemeermin. Pas toen in de tijd van de Verlichting aan het eind van de achttiende eeuw steeds meer plekken van de wereld in kaart gebracht werden en men daar geen draken en basilisken aantrof, verdween dit geloof.

Een voorproefje uit de expositie.

Verschillende menselijke monsterrassen (homines monstruosi) worden getoond in het beroemde Liber Cronicarum van de Neurenbergse humanist Hartmann Schedel (1440-1514) uit 1493. De universiteitsbibliotheek bezit twee wiegendrukken of incunabelen van deze rijk geïllustreerde wereldgeschiedenis. Schedel toont deze rassen bij het tweede van zeven tijdperken, een gebruikelijke tijdsindeling in de Middeleeuwen. In die tijd werden deze homines monstruosi verklaard door naar de goddelijke almacht te verwijzen. Sommige, zoals bijvoorbeeld reuzen, komen ook in de bijbel voor. Men twijfelde niet aan hun bestaan. Deze monsterrassen situeerde men in het verre en onbekende oosten. Naarmate er meer gebieden ontdekt werden, schoven de monsterrassen verder op naar de periferie.

Menselijke monsterrassen met afwijkende lichaamsbouw
In: H. Schedel, Liber cronicarum cum figuris et ymaginibus ab inicio mundi usque nunc temporis. [Augsburg]: [Johann Schönsperger], 1497.
Vindplaats: TF INC 16

Een fraai voorbeeld van een dierlijk monster is deze meerkoppige slangdraak. Het is een hydra, een waterdraak met vijf tot - volgens sommigen - wel honderd koppen. Velen kennen de hydra van Lerna, een van de twaalf werken van Hercules. Bij het afhakken van één kop, groeiden er twee aan. Zelfs de adem van deze draak zou dodelijk zijn.

Hydra
In: A.Seba e.a., Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio [...] collegit. Amstelaedami: apud Janssonio-Waesbergios, & J. Wetstenium, & Gul. Smith, 1734-1765. Tome I. 
Vindplaats: KOD 037 A 01

Een veelheid aan monsters en fabeldieren staat afgebeeld in Historiae naturalis, een zeventiende-eeuwse encyclopedie van de dierkunde van John Jonston. In dit overzichtswerk toont Jonston in het deel over vogels een griffioen, harpij en feniks. Slangen, zeemonsters en draken behandelt hij zelfs in een apart deel. En, hoewel hij sceptisch was over het bestaan van eenhoorns, beeldt hij toch zes exemplaren af in het deel over viervoeters. Pas met het uitkomen van Systema naturae van Carl Linnaeus in 1735 komt er onder wetenschappers verandering in de opvatting over het bestaan van monsters en fabeldieren. Echter, tot ver in de achttiende eeuw zijn er getuigenissen van reizigers die met eigen ogen zeemeerminnen of andere monsters hebben gezien.

Drie eenhoorns
In: J. Jonston, Historiæ naturalis. Amstelodami: apud Ioannem Iacobi fil. Schipper, 1657.
Vindplaats: CBC TFK D 683

Nieuwsgierig geworden? Kom dan de mini-expositie ‘Monsters & fabeldieren’ bekijken in de vitrine op nivo 0 van de universiteitsbibliotheek. 

Te zien: t/m 31 oktober 2025.

Bronnen:

• Jan de Hond, ‘Grijpvogels, Eenhoorns en het Visken Remora. Monsters en fabeldieren uit de rariteitenkamer’, in: Bossche Bladen, 5 (2003) 3, p. 79-83.
• Jan de Hond (red.), Monsters & fabeldieren : 2500 Jaar geschiedenis van randgevallen. Amsterdam : Ludion ; 's-Hertogenbosch : Noordbrabants Museum, 2003. Vindplaats: CBM TF C 8796

Avontuurlijk onderweg op de Bondswandelweg

De wandelaar van tegenwoordig beschikt over een arsenaal aan hulpmiddelen om de weg te vinden. Zo zijn er wandelgidsen in boekvorm met volledig uitgewerkte routebeschrijvingen en (vaak gedetailleerde) kaarten. Online zijn vele routes te vinden die je kunt downloaden en/of printen of rechtsreeks kunt gebruiken in een app, bijvoorbeeld als gpx-bestand. Eenmaal onderweg word je vaak geholpen met bewegwijzeringen in diverse kleurencombinaties. De bekendste is wellicht de wit-rood markering, die we danken aan twee wandelpioniers: de Belg Maurice Cosyn (1895-1951) en de Fransman Jean Loiseau (1896-1982). Lees vooral dit boeiende verhaal als je meer wilt weten over Loiseau en de totstandkoming van langeafstandswandelpaden.
Naast wit-rood vind je alleen al in Nederland nog vele andere kleurcombinaties: geel-rood (streekpaden), geel-blauw (voormalige Nederlandse Wandelsport Bond), blauw-wit en geel-wit (lokale en/of thematische routes). Ook symbolen kunnen je de weg wijzen. Loop je een van de Klompenpaden dan volg je – uiteraard – de klompjes. Bij de Walk of Wisdom in het Rijk van Nijmegen leidt een figuur in de vorm van een engel je de weg. En bij de Wandelnetwerken volg je de cijfers van knooppunten. Mocht er iets veranderd zijn in de route, of een stuk van het traject (tijdelijk) onbereikbaar zijn, dan kun je online daar alles over terug vinden. Verdwalen lijkt zo haast onmogelijk geworden.
Hoe anders moet dat geweest zijn in de begindagen van het wandeltoerisme, eind 19e - begin 20e eeuw.

Wandelen met kleinkind. Foto. Maker: Rees Diepen. Datering: 1964.
Formaat: 17,5 x 23,2 cm. Vindplaats: B 914. © Brabant-Collectie / Tilburg University

De ANWB Bondswandelweg Amsterdam-Arnhem, die in 1914 in gebruik werd genomen, wordt gezien als het eerste bewegwijzerde wandelpad van ons land. In Duitsland, Zwitserland en Groot-Brittannië waren langeafstandspaden toen al populair en dus waren er goede voorbeelden ter navolging. De ANWB zorgde voor de bewegwijzering in het veld; in totaal ruim 700 schildjes. Bij de Bond konden de wandelaars een routeboekje én de noodzakelijke wandelbewijzen kopen, want men liep regelmatig over particulier terrein. Meer informatie over dit eerste wandelpad vind je hier, met tevens de optie de route uit 1914 te downloaden.
Het initiatief werd een groot succes en een jaar later volgde een tweede Bondswandelweg, van Arnhem naar Deventer. En ook onze provincie werd niet overgeslagen.

Zomer 1944 werd Bondswandelweg door Noord-Brabant: ’s-Hertogenbosch - Eindhoven - Hilvarenbeek - Roosendaal uitgebracht. Verwacht hier geen uitgebreide wandelgids zoals we die nu kennen. Het boekje, uitgevoerd in zwart-wit, meet 17 x 9 cm (hoogte x breedte), telt slechts 35 pagina’s en één routekaartje (zie hieronder). De routebeschrijving kun je gerust minimalistisch noemen. Bijkomend voordeel is wel dat je het gidsje, gezien het kleine formaat en verwaarloosbare gewicht, makkelijk mee kunt nemen onderweg.

Pag. 18 van: Bondswandelweg door Noord-Brabant etc. 's-Gravenhage:
Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1944. Vindplaats: CBM C 13030

De wandeling was alleen in de richting ’s-Hertogenbosch - Roosendaal beschreven en bewegwijzerd. Er waren twee type bordjes: een ronde met rode binnencirkel en blauwe of zwarte pijl en een blauw, langwerpige bordje met witte letters.

Ibidem, pag. 5

Bij iedere plaats op de route stond in het gidsje vermeld of er een Bondshotel of -logement was. Wel zo handig, want met een lengte van 255,9 km moest de route in meerdere etappes afgelegd worden. Bij het betreden van de landgoederen Huize Baast, Sparrenrijk, Sonnewende en Rozenven diende men zich ter plekke te legitimeren met dit wandelgidsje en een geldige lidmaatschapskaart van de Bond. Uitdrukkelijk werd in het boekje vermeld dat men hier niet van de route mocht afwijken.

Het mag op zijn minst opmerkelijk genoemd worden dat zomer 1944 - nu gezien als eindfase van de Tweede Wereldoorlog - een wandelgids verscheen. In Noord-Brabant vonden toen grote geallieerde bombardementen plaats op Duitse doelen. Militair gezien lag hier de focus op voorbereiding en uitvoering van operaties die in september 1944 begonnen, zoals Operation Market Garden. Het is dan ook niet vreemd dat in de inleidende tekst in vette letters het volgende te lezen is:
“In verband met de tijdsomstandigheden kunnen wij er niet voor instaan, dat de beschreven route geheel te volgen is. De mogelijkheid bestaat, dat er wegen en paden op last van de autoriteiten worden afgesloten, terwijl het daarnaast kan voorkomen, dat de afsluiting op een gegeven oogenblik weder wordt opgeheven. De toestand is derhalve voortdurend aan wijziging onderhevig. Wijkt de routebeschrijving van de bewegwijzering af, dan volgt men deze laatste.”
Vragen als wie zouden deze route toen gelopen hebben, en onder welke omstandigheden, zijn interessant, maar helaas onbeantwoordbaar, omdat verslaglegging hiervan ontbreekt. Maar dat er gewandeld werd, mogen we wel aannemen. Begin 20e eeuw kwam de wandelsport in Nederland op als groepsactiviteit voor emancipatie en verbroedering, vooral onder socialistische en katholieke kringen. De Duitse bezetter legde vanaf 1941 steeds strengere restricties op aan georganiseerde wandeltochten. Maar op individuele schaal zal ook tijdens de oorlogsjaren ongetwijfeld verder gewandeld zijn.

In de inleiding werd de medewerking van de wandelaar gevraagd om ontbrekende bewegwijzering te melden: “Als gevolg van de groote baldadigheid, het veelvuldig afsluiten van terreinen en wegen en het kappen van boomen, heeft de bewegwijzering veel te lijden.” Opmerkingen moesten schriftelijk naar de ANWB in Den Haag gestuurd worden. Ingevoegd in ons exemplaar van het gidsje zijn twee losse velletjes met summiere routewijzigingen, gedateerd 13-05-1946 en 01-02-1948.
Bij de wijzigingen van 1946 staan zinnen die hinten naar oorlogsverwoestingen, zoals:
“Beschadigde korenmolen; Arbeidslust verwoest en thans vervangen door een bescheiden noodwoning; Zoolang de brug nog kapot is...; De toren van de St. Pieterskerk is grootendeels vernield; …in verband met de vernielde bruggen thans langs de noodbrug gaan…; Viaduct is vernield.”
En het blaadje met wijzigingen uit 1948 start met de opmerking:
“BELANGRIJK: In verband met de thans geldende verbodsbepalingen binnen een strook van circa 500 meter van de grens moet men zich houden aan de gewijzigde tekst.”
Wandelen moet in die tijd voorwaar geen sinecure zijn geweest.

De hedendaagse wandelaar die aan de hand van dit gidsje de beschreven route nogmaals wil lopen, zal ook over de nodige inventiviteit en flexibiliteit moeten beschikken. De wereld ziet er ruim 80 jaar na het verschijnen van deze Bondswandelweg immers behoorlijk anders uit en er zijn, voor zover wij weten, geen routeaanpassingen meer geweest na 1948.

Neem ter illustratie deze passage uit de beschrijving van het traject ’s-Hertogenbosch - Vught - Boxtel op pag. 9: “Op den Gestelsche weg bij zuivelfabriek St. Willibrordus linksaf den keiweg volgen; daarna bij station Esch, over de spoorbaan en rechtuit langs het R.-K. huis Sancta Monica.” Naar dit station zul je vergeefs zoeken; het werd op 15 mei 1935 gesloten en het haltegebouw werd begin 1965 afgebroken. Het station aan de spoorlijn Utrecht-Boxtel (Staatslijn H) functioneerde ruim 40 jaar (opening op 1 mei 1892). De sluiting stuitte destijds op veel ongenoegen van de inwoners van Esch.

Groete uit Esch. Voormalig treinstation van Esch. Prentbriefkaart. Maker onbekend.
Datering: omstreeks 1912. Uitgever: R.K. Theologischen Boekhandel.
Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-E 38.1 / 352.11 (1)

Een andere Bondswandeling, die door oostelijk Noord-Brabant loopt, is wel wat makkelijker te reconstrueren. Het betreft Bondswandelweg ’s-Hertogenbosch - Weert - Maastricht, uitgebracht voorjaar 1948.

Omslag van: Bondswandelweg 's-Hertogenbosch - Weert - 
Maastricht. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1948.
Vindplaats: CBM C 06526

Routekaartje. Ibidem, pag. 22-23

Deze Bondswandelweg was een (tekstuele) aanvulling op de Internationale Wandelweg (Nederland-Vogezen) uit 1939, inclusief vernieuwde bewegwijzering. De nodige edities en bijbehorende wijzigingen later leeft deze route nu nog steeds voort, en wel onder de naam Pelgrimspad deel 2.
Een mooie uitdaging dus voor de avontuurlijke wandelaar.

Bronnen:

• Bondswandelweg door Noord-Brabant: 's-Hertogenbosch - Eindhoven - Hilvarenbeek - Roosendaal. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1944. Vindplaats: CBM C 13030
• Bondswandelweg ‘s-Hertogenbosch - Weert - Maastricht. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1948. Vindplaats: CBM C 06526

In Nederland gebleven. De geschiedenis van Molukkers 1951-2025

Ons blog richt zijn schijnwerpers dit keer op een heruitgave van een boek uit 2006. De auteurs van de nieuwe (én de oude) publicatie, Henk Smeets en Fridus Steijlen, noemen het een geüpdatete heruitgave. Het originele boek, In Nederland gebleven. De geschiedenis van Molukkers 1951-2006, kwam voort uit onderzoek op initiatief van de toenmalige minister voor Grotestedenbeleid, Overheidsinformatiebeleid en Integratie, Roger van Boxtel. Het boek voorzag in een dringende behoefte, want deze editie raakte spoedig uitverkocht. Nu is er een nieuwe uitgave van het boek, waarin de verhalen en de tijdlijn zijn doorgetrokken tot aan 2025. Het boek beschrijft de geschiedenis van de Molukkers die vanaf 1951 naar Nederland zijn gekomen: waarom kwamen ze en wat hebben zij sindsdien meegemaakt. Het gaat over de spanning tussen een migrantengroep en de overheid, onder andere uitmondend in de gewelddadige confrontatie tussen ballingen en de Nederlandse samenleving. Maar óók de samenwerking van de Molukkers met diezelfde overheid om te komen tot een oplossing komt nadrukkelijk aan bod. Het verloop hiervan laat zien dat integratie een lang proces is. Het onderzoek in archieven en literatuur, maar ook de informatie uit de vele interviews, vinden hun weerslag in het boek. De indeling en de inhoud volgen grotendeels de oude uitgave, maar een uitvoerig hoofdstuk over de periode van 2006 tot 2025 is aan het boek toegevoegd. Verder zijn in de bestaande tekst correcties aangebracht, nieuwe inzichten ingevlochten en is ook het beeldmateriaal gedeeltelijk aangepast. De correcties zijn soms subtiel en deels te verklaren uit een feitelijke en meer objectieve afstand ten opzichte van het verleden, maar zeker ook uit de discussies die al geruime tijd worden gevoerd over kolonialisme en hoe om te gaan met het koloniale verleden. Nuancering op zinsniveau en aanpassing van woordgebruik zijn hier het logische gevolg van.

De belangstelling voor de Molukse geschiedenis is bijna 75 jaar nadat de eerste mannen en vrouwen hier voet aan wal zetten nog springlevend. Stonden in de editie van 2006 vooral de eerste en tweede generatie centraal, in 2025 kunnen we al spreken van een derde en vierde generatie en geven zij in het nieuwe hoofdstuk met hun verhalen kleur aan de historische context.

Ook de 2025-editie is omvangrijk (643 pagina’s), heeft een omvangrijk notenapparaat (bijna 100 pagina’s!) en een forse literatuur- en namenlijst. Wat ontbreekt is echter een index van plaatsnamen. En hoewel het in grote delen van de tekst over Nederland ‘in het algemeen’ gaat, was dit in deze nieuwe editie prettig en op zijn plaats geweest. Er valt voor alle belangstellenden echter genoeg wetenswaardigs in het boek te ontdekken.

Vindplaats: NGE P3 SMEE 2025

Rentmeester van nature: Pieter G. van Tienhoven 1875-1953

In 2024 verscheen Rentmeester van nature, een gedegen studie van Frank Saris over Pieter G. van Tienhoven en zijn rol in de Nederlandse natuurbescherming. Pieter was een telg van een gegoede familie die behoorde tot de financieel-economische elite. Rond 1850 kochten deze grootgrondbezitters percelen in de Biesbosch, meer specifiek het gehele complex De Dood (zie het blogbericht van 7 juli jl.) met polder en grienden. In de loop van de 19e eeuw vertrokken ze uit Werkendam en omstreken, maar bleven de eigendommen exploiteren. Het beheer gaven ze in handen van een opzichter. Pieter was geboren en getogen Amsterdammer, gepromoveerd in de rechtswetenschappen en werkzaam als assuradeur in het verzekeringswezen. Rond 1904 ging hij het grondbezit van de familie bestieren. En wel als een autocratisch rentmeester, aldus Saris (Rentmeester van nature, pag. 7). Zijn verhouding met de opzichter van polder De Dood was vaak moeizaam. Vanaf 1909 was Pieter ook rentmeester van het grondbezit in de Kampina. Zijn vader Gijsbert had daar enkele jaren eerder land gekocht met als doel het te exploiteren. Pieter verbleef vaak en graag op Huize Kampina. Het was ook in deze tijd dat hij een steeds belangrijkere rol ging spelen bij de in 1905 opgerichte Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. Van 1907 tot zijn dood in 1953 was hij penningmeester, en vanaf 1927 combineerde hij dat met het voorzitterschap (tot maart 1952). Hij had vele contacten in de financiële wereld en wist zo geld los te maken voor Natuurmonumenten. In 1924 verkocht de familie 431 hectare van hun grondbezit in de Kampina aan Natuurmonumenten. Hiermee werd de basis gelegd voor het huidige natuurgebied dat inmiddels 1.600 hectare groot is.

Een belangrijk deel van Saris’ boek gaat over de rol van Van Tienhoven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij rekent af met het te rooskleurige beeld van de manier waarop natuurbeschermers in ons land reageerden op de Duitse bezetters. Saris raadpleegde diverse bronnen, archieven en briefwisselingen. Tijdens zijn zoektocht kwam pijnlijke informatie naar boven. Saris benoemt de natuurbescherming in Nederland in die tijd als een soort eenmansbedrijf van Pieter van Tienhoven: hij was namelijk niet alleen betrokken bij Natuurmonumenten, maar ook bij andere (internationale) natuurbeschermingsorganisaties, de Nederlandse Vogelbescherming en De Hollandsche Molen. Die organisaties bracht hij eind jaren 1930 alle onder in zijn pand aan de Amsterdamse Herengracht. Pieters houding tegenover de bezetter noemt Saris pragmatisch en tamelijk kritiekloos. Zo is er de kille opstelling van Van Tienhoven bij het opstappen van Henri Polak, een Joods medebestuurslid van Natuurmonumenten. Polak protesteerde fel tegen de toetreding van NSB-er James van Hoey Smith tot het bestuur in 1936. Polak zag dit als ‘binnenwandelend fascisme’, maar Van Tienhoven koos partij voor Van Hoey Smith en liet Polak vallen. Daarnaast had Van Tienhoven actieve samenwerking met de Duitse bezetter: hun belangen bij houtproductie en jacht kwamen overeen met zijn visie op natuurbescherming en machtspositie. In 1941 werd hij door de hoogste SS-baas in Nederland aangesteld als hoofd van de natuur- en cultuurkamer. En dan is er nog zijn dubieuze rol bij de arrestatie van Joodse onderduikers in het Korenburgerveen in 1942. In dit gebied, dat grotendeels in bezit was van Natuurmonumenten, was met medeweten van de opzichter een barak gebouwd voor onderduikers. Twee andere opzichters van Natuurmonumenten ontdekten deze barak en deden aangifte, waarna de 21 Joodse onderduikers werden opgepakt en afgevoerd. Van Tienhoven legde de schuld bij de ‘onoplettende’ opzichter die had meegewerkt aan het onderduiken; deze man pleegde later zelfmoord.

Natuurmonumenten beschouwt Pieter van Tienhoven, samen met Jac. P. Thijsse, als een van haar belangrijkste grondleggers. Met name zijn financiële expertise en netwerk worden als cruciaal gezien voor de aankoop en bescherming van natuurgebieden.
Ook in Oisterwijk en omgeving wordt Pieter van Tienhoven geëerd. Zo werd de laan van Klein Speijck naar Groot Speijck in 1927 de Van Tienhovenlaan genoemd. Uit waardering voor zijn inzet voor het behoud van de bossen en vennen schonk het gemeentebestuur Oisterwijk in 1935 Van Tienhoven op zijn 60e verjaardag een stenen zitbank bij het Van Esschenven. Dit was een van zijn favoriete plekken in het gebied; hier was hij vaak te vinden met zijn hond Mona.

Hoekje van Tienhovenlaan, Oisterwijk. Foto. Maker: Foto Atelier Schreurs.
Datering: 1912-1932. Formaat: 16 x 23 cm. Vindplaats: O 18.2 / 920 (1) 

En de Kampina blijft eveneens onlosmakelijk verbonden met Pieter van Tienhoven. Na zijn overlijden op 5 mei 1953 werd, conform zijn testament, zijn as bijgezet in de Kampina, op een door hemzelf uitgekozen plek aan de Zandbergsvennen gemarkeerd met vier grote zwerfkeien.

Het is niet verwonderlijk dat het boek van Saris bij verschijnen nogal wat te weeg bracht, zeker bij vereniging Natuurmonumenten. Zij gaf aan door het boek meer besef en kennis te hebben gekregen van de historie van de natuurbescherming in Nederland. Maar ook dat het tegelijk vragen oproept en dat zij daarom een onderzoeksopdracht heeft uitgezet bij het NIOD naar Natuurmonumenten en vooral de rol van Pieter van Tienhoven gedurende de oorlogsjaren. Medio oktober 2025 moet een vooronderzoek afgerond zijn, aldus een online bron. Dit moet een inventarisatie van bronnenmateriaal opleveren, de (on)mogelijkheden van een vervolgonderzoek in kaart brengen en onderzoeksvragen formuleren.

Bronnen en verder lezen:

• F. Bosscher e.a.: Piet van Tienhoven, 1875-1953: een biografische schets. 's-Graveland: Natuurmonumenten, 2015. Vindplaats: BRA W3 BOSS 2015
• F. Saris: Rentmeester van nature: Pieter G. van Tienhoven 1875-1953. Gorredijk: Noordboek, 2024. Vindplaats: NGE A7 SARI 2024
• J. van der Straaten e.a.: Kampina: geschiedenis en bescherming van een natuurmonument. Woudrichem: Pictures Publishers, 2024. Vindplaats: BRA W KAMP 2024