Historische winkelinterieurs

Niets is zo aan verandering onderhevig als een winkelinrichting. In de afgelopen decennia hebben veel winkels oude functionele en decoratieve elementen als etalage, toonbank, voorraadkasten of tegeltableaus verloren. Gelukkig is het interieur van de Bossche bakkerswinkel aan de Hinthamerstraat nauwelijks gewijzigd. De neogotische houten binnenpui en de kleurrijke tegeltableaus, vervaardigd door de Amsterdamse pateelfabriek De Distel in 1903, zijn echte blikvangers. Niet verwonderlijk dat dit pand in 2007 de Brabantse Monumentenprijs kreeg, een onderscheiding voor de mooiste monumentale winkel van Brabant. Dit Gesamtkunstwerk is van grote cultuurhistorische waarde en is eveneens een toeristische trekpleister voor de stad. 

Van even grote waarde is het intact gebleven interieur van de oudste drogisterij in Breda. Aan het plafond en aan de wand hangen kruiden en oude posters, in de hoek staat een oude weegschaal en in de originele houten schappen bevinden zich nog steeds oudhollandse snoepjes, drop, etherische olie, wierook en klassieke zeep. 

Nog steeds zijn de karakteristieke winkelpuien van kruideniersimperium De Gruyter met geglazuurde blauwe tegels en oude belettering winkelnaam in enkele Brabantse plaatsen te zien, zoals aan de Prinsenkade en de Haagweg in Breda, aan de Hinthamerstraat in ’s-Hertogenbosch en aan de Gasthuisring in Tilburg. Van het pand, nu een reisbureau, aan de Veestraat in Helmond bleef niet alleen de originele voorgevel behouden, maar ook de tegeltableaus van het interieur.

Daniël en Deborah van Schijndel achter de glazen toonbank van de Bakkerswinkel De Broodspecialist aan de Hinthamerstraat 89 in ‘s-Hertogenbosch, 2014. Op de achtergrond toonden de kleurrijke Jugendstiltegeltableaus de weg die het graan had afgelegd (zaaien, oogsten, malen en brood bakken).
(Foto: Marc Bolsius, ‘s-Hertogenbosch)

Reisbureau D-reizen gehuisvest in het interieur
van de voormalige winkel De Gruyter (1917) aan de Veestraat 2 in Helmond, 2014.
(Foto: Marc Bolsius, ‘s-Hertogenbosch)

Vaak past een nieuwe eigenaar de inrichting rigoureus aan, moeten de winkels plaats maken voor gelijkvormige, grote internationale ketens of gaan ze ten onder door de opkomst van webwinkels. Historische winkelinterieurs zoals die van de genoemde bakkerswinkel en drogisterij zijn daardoor zeldzaam geworden: ze verdwijnen steeds meer of worden bedreigd. Winkelinterieurs die niet beschermd zijn als rijks- of gemeentelijk monument zijn extra kwetsbaar. Gelukkig zijn er diverse mogelijkheden tot behoud. Soms krijgt het interieur een aangepaste functie en blijft het bestaan in zijn historische context, zoals een oude bakkerij die wordt uitgebreid met een lunchroom of een boekwinkel waar je ook koffie of thee kunt drinken. Ook zijn er voorbeelden van winkels die een andere functie krijgen, zoals horecagelegenheid of woning. Soms is er zelfs sprake van een verplaatsing, dan wordt het interieur ondergebracht in een andere winkel of streekmuseum. Dit beeldverhaal is dan ook een pleidooi voor het behoud van authentieke winkelinterieurs! 

Beeldmateriaal over dit onderwerp is slechts mondjesmaat te vinden. Getoond wordt de overgang van het bedienen en afwegen achter de toonbank van losse grutterswaren en later voorverpakte artikelen tot de kleinschalige zelfbedieningszaken, ook wel bekend als de buurtsuper. Vooral persfotografen maakten opnamen van winkelinterieurs voor de dag- en weekbladen. Het zijn vaak statische foto’s, denk aan een winkelopening (te zien aan de vele bloemstukken) of -sluiting, een jubileum of een portret van de beste winkelier van het dorp. Soms poseren eigenaren en hun personeel trots achter de toonbank en slechts incidenteel werden klanten in de winkel op de gevoelige plaat vastgelegd. Het is bijzonder dat in de Brabantse archieven ook enkele familiekiekjes van vóór 1920 zijn aangetroffen. Deze foto’s zijn nu een bron van kennis over de vroegere gang van zaken en inrichting in winkels. 

Interieur van de winkel in Vluchtoord Uden voor Belgen tijdens de Eerste Wereldoorlog, 1914.
Uitg. Grafische Kunstinrichting C. Uiterwijk, Rotterdam.
(Fotograaf onbekend. Prentbriefkaart. Brabant-Collectie, Tilburg University)

Buurtkruidenier Ton Beks (ViVo-winkel, kruising tussen kruidenier
en eerste zelfbedieningswinkel) in Asten, circa 1955.
(Foto: Gaston Remery. Brabant-Collectie, Tilburg University)

Slagerij Harrie Geboers aan de Nieuwstraat in Eersel, 1962.
Op 18 september 1963 begon hij op deze locatie de eerste supermarkt in de Kempen.
(Foto: Gaston Remery. Brabant-Collectie, Tilburg University)

Deze bijdrage van Emy Thorissen is eerder gepubliceerd in het tijdschrift In Brabant, jg. 15, nr. 1 (maart 2024), p. 38-51. Bekijk de pdf van het beeldverhaal. Ook online gepubliceerd op 4 april 2024 in de rubriek ‘Sprekend Verleden’  van Univers. 

Prentbriefkaarten Magazine: veelzijdig en bruikbaar

In de kasten van de Brabant-Collectie kun je sinds begin 2023 ook het tijdschrift Prentbriefkaarten Magazine aantreffen. Het is een uitgave van de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten en een voortzetting van het VDP-Bulletin. In het tijdschrift, dat vier keer per jaar verschijnt en aan zijn 41e jaargang bezig is, komt een keur aan binnen- en ook wel buitenlandse onderwerpen aan bod, uiteraard met de prentbriefkaart als verbindend element. Het blad heeft een levendige lay-out en herbergt veel (full colour) beeldmateriaal. De verzamelaar van prentbriefkaarten kan er zijn hart ophalen en inzicht krijgen in de veelzijdigheid van zijn hobby. Maar ook diegenen die professioneel met prentbriefkaarten bezig zijn, zoals de Brabant-Collectie, kunnen er veel van hun gading vinden. Zo komen met enige regelmaat Brabantse onderwerpen aan bod die direct of indirect verband houden met onze collectie.

De bedrijfsgeschiedenis van Steen- en handelsdrukkerij Gestel en Zoon in Eindhoven en de (bescheiden) rol die prentbriefkaarten hierin hebben gespeeld, worden in nummer 155 (1e kwartaal 2023) nauwgezet belicht door de vaker als kwartet optredende auteurs Jan Spoorenberg, Henk Voskuilen, Antoon Bosselaers en Peter Don. Een overzicht van de bekende kaarten van deze drukkerij is in het artikel opgenomen en biedt daarmee aanknopingspunten bij de beschrijving van prentbriefkaarten uit de Brabant-Collectie. De fascinatie voor prentbriefkaarten bij Jan Spoorenberg (YouTube-filmpje, vanaf 14.26 min.), die elders ook veel over Eindhovense prentbriefkaarten heeft geschreven, komt duidelijk naar voren in het interview met hem dat in nummer 159 (1e kwartaal 2024) van het periodiek is opgenomen.

In thematische artikelen van het Prentbriefkaarten Magazine komt vaak het verzamelaspect naar voren. Zo vertelt Eric Wiggers in nummer 157 (3e kwartaal 2023) over de totstandkoming van zijn verzameling DAF-ansichten. De “Brabantse” (vracht)auto als getekend of gefotografeerd onderwerp levert een veelzijdig resultaat aan kaarten op. Ook de informatie op de achterzijde van de kaarten illustreert de diversiteit in het gebruik van auto’s op prentbriefkaarten, zo maakt het artikel duidelijk.

Fotograaf Aug.F.W. Vogt op het motorvoertuig waarmee hij rondtrok om stads- en dorpsgezichten vast te leggen. Overgenomen uit: Eigen Haard, 1905 (Universiteitsbibliotheek Tilburg University)

Bij het merendeel van alle ooit uitgegeven prentbriefkaarten is helaas niet bekend wie de fotograaf is geweest. Het is om die reden bijzonder dat recentelijk een hele reeks prentbriefkaarten van de uitgever Berkers Verbunt uit Asten aan een fotograaf gekoppeld is kunnen worden, te weten August F.W. Vogt (1871-1922). Jac. Biemans doet in nummer 159 verslag van het onderzoek naar de rol van deze Amsterdamse fotograaf in het oeuvre van de drukkers Adrianus Berkers (1874-1950) en Aloïsius Verbunt (1876-1942). De motorfiets die op enkele kaarten staat afgebeeld, is blijkens het kenteken eigendom van Vogt. Hij is dus voor (een deel van) de serie ingehuurd om voor Berkers Verbunt met de motorfiets op pad te gaan en dorps- en stadsgezichten vast te leggen. Het artikel is verschenen bij gelegenheid van de uitgave van Noord-Brabant en Limburg in 1906. De beroemde prentbriefkaarten van Berkers Verbunt (Pictures Publishers, 2023). Alle 675 met het Tintum Novum-procedé tot stand gekomen prentbriefkaarten zijn in deze lijvige publicatie (416 pagina’s!) opgenomen. Als je dit resultaat in boekvorm ziet, hoop je dat het in de toekomst, onder meer met behulp van de steeds betere digitale zoekmogelijkheden, mogelijk is om ook een beter beeld te krijgen van andere drukkerijen, uitgeverijen en/of fotografen van prentbriefkaarten.

De Brabant-Collectie beheert inmiddels bijna 25.000 prentbriefkaarten, met name van Brabants Dorpsleven en topografisch van aard. Een deel hiervan wacht nog op digitale ontsluiting. En om auteursrechtelijke redenen staat een flink deel zonder afbeelding in BCfinder, maar ze zijn wel allemaal ter plekke raadpleegbaar. Bij de beschrijving wordt regelmatig gebruik gemaakt van de informatie die via de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten ontsloten is, want ook de website van de VDP heeft voor de geïnteresseerde leek, de verzamelaar en de professional veel te bieden.

Vindplaats: T 11092