De archeologie van het handschrift

De Brabant-Collectie bevat een voor onderzoek en onderwijs interessante verzameling handschriften en fragmenten, waaronder ook een aantal fraaie exemplaren uit de middeleeuwen. Het oudste document bestaat uit twee perkamenten fragmenten uit de Spieghel Historiael van de Vlaamse dichter Jacob van Maerlant. Ze dateren uit ca. 1325-1350 en zijn in 1858 ontdekt bij een restauratie; ze fungeerden toen als scharnieren in de boekband om twee incunabelen.

Fragment van de Spiegel Historiael
Jacob van Maerlant
[Brugge of Damme], ca. 1325-1350
Brabant-Collectie / Tilburg University, KHS FRAG 1a-b

De Brabant-Collectie draagt ook zorg voor beheer en behoud van de handschriften van de Universiteitsbibliotheek van Tilburg University. Deze zijn afkomstig uit de collecties van het Grootseminarie Haaren en de minderbroeders Kapucijnen uit ’s-Hertogenbosch. In de jaren negentig zijn de collecties handschriften voor het eerst wetenschappelijk beschreven volgens de toen geldende normen.

Het lag daarom voor de hand dat een medewerker van de Brabant-Collectie dit jaar de meerdaagse cursus van de Summerschool aan de Universiteit van Amsterdam ging volgen. Jos Biemans, emeritus hoogleraar Boekwetenschap en Handschriftenkunde van de middeleeuwen aan de UvA, besteedde hierin aandacht aan de ‘Archeologie van het middeleeuwse met de hand geschreven boek’. Enthousiast loodste hij de deelnemers (conservatoren, informatiespecialisten, masterstudenten, maar ook een boekrestaurator en een vormgever) gedurende vijf dagen langs de geschiedenis, productie en vormgeving van het handgeschreven boek. De kern van zijn betoog was dat het onderzoek naar middeleeuwse handschriften multidisciplinair moet zijn. Specialisten van verschillende disciplines verrichten onderzoek naar uiteenlopende aspecten van het handschrift: materiaal, schrift, decoratie, watermerk, miniaturen, boekband, herkomst en tekst. De resultaten kunnen ons meer vertellen over het belang van een handschrift. Biemans verschafte eveneens inzicht in de huidige stand van het onderzoek binnen de boekwetenschap. Ter illustratie van zijn verhaal gebruikte hij unieke stukken uit de collectie van de UvA.
Op handschriftelijk gebied hebben de Brabant-Collectie en de Universiteitsbibliotheek zonder meer heel veel te bieden: ongeveer zeshonderd handschriften en archivalische bronnen van de middeleeuwen tot heden. Daarnaast bevat de collectie heraldische bronnen, kronieken, theologische geschriften, plaats- en reisbeschrijvingen, afschriften (kopieën) van zowel manuscripten als oorkonden én maar liefst tweeduizend brieven. Een formidabele bron voor multidisciplinair onderzoek en onderwijs.

Meditatie- en Gebedenboek
's-Hertogenbosch, Tertiarissenklooster Bloemenkamp, ca. 1512
Brabant-Collectie / Tilburg University, KHS 14

Getijdenboek
Arnhem, Bethaniëklooster, na 1450
Brabant-Collectie / Tilburg University, KHS 10

Literatuur:

• J. van de Ven, Handschriften en handschriftfragmenten in het bezit van de Theologische Faculteit Tilburg (Tilburg, 1990)
• C. Baarda en J. Hermans, Brabantse handschriften. Gerrit van Orden (1774-1854) en zijn schenking van handschriften aan het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant (Tilburg, 1992)
• J.M.M. van de Ven, Over Brabant geschreven. Handschriften en archivalische bronnen in de Tilburgse universiteitsbibliotheek. Deel 1. Middeleeuwse handschriften en fragmenten. Miscellanea Neerlandica VIII (Leuven, 1994)
•  L.S. Wierda, Catalogus van de handschriften, incunabelen en postincunabelen uit het bezit van de orde der minderbroeders-Kapucijnen in Nederland, nu aanwezig in de Bibliotheek van de Theologische Faculteit Tilburg. Miscellanea Neerlandica XXXVI (Leuven, 2006)