Leo Belgicus en de Tachtigjarige Oorlog

Al vroeg in de geschiedenis van de cartografie zijn symbolische voorstellingen gebruikt. De representatie van de Nederlanden in de vorm van een leeuw, de zogenaamde 'Leo Belgicus', past geheel in deze traditie. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog maakte dit kaarttype een grote opmars. In het kader van de Maand van de Geschiedenis met als thema Opstand tonen we in onze vitrine op niveau 0 van de universiteitsbibliotheek enkele van deze kaarten.

De Oostenrijkse diplomaat en schrijver Michael von Aitsinger (Obereitzing ca. 1530 – Bonn 1598) kan de ‘uitvinder’ van de leeuwenkaart genoemd worden. In zijn boek De Leone Belgico (Keulen, 1583) prees hij de moed van de opstandige Nederlandse gewesten tegen Filips II. Het boek bevat een kaart van graveur Frans Hogenberg van de Zeventien Provinciën, afgebeeld als een brullende, zich oprichtende leeuw: een symbool van kracht en zelfbewustzijn, zonder agressieve of vijandige bedoelingen. Deze leeuwenkaart kreeg in de loop van de tijd veel navolgingen.

In 1632 publiceerde jezuïet Famiano Strada (Rome 1572 – aldaar 1649) het eerste deel (= ‘Decas Prima’) van De Bello Belgico, een in Rome uitgegeven boek over de Nederlandse opstand, geschreven vanuit de katholieke, pro-Spaanse hoek. Op de gegraveerde titelpagina staat deze Leo Belgicus, die qua model lijkt op de eerste leeuwenkaart van Von Aitsinger.

Leo Belgicus
Graveur onbekend, 1632
Kopergravure (eerste staat), 31 x 22.1 cm
Schaal ca. 1 : 1.650.000
VdH 093 / LB 07.1

Op de kaart met het noorden naar boven zien we een staande leeuw, kijkend naar rechts. Zijn klauw rust op een schild met de tekst “De Bello Belgico Decas Prima Famiani Stradae Rom. Soc. Iesv”. In de zee zijn links drie schepen te zien en in de staart van de leeuw zwemt een zeemonster. Strada publiceerde in 1647 het tweede deel (= ‘Decas Secunda’) en in 1651 verschenen beide delen in één band. Er waren edities in het Italiaans, Nederlands, Frans, Spaans en Pools, maar alleen de Latijnse en Nederlandse edities bevatten de leeuwenkaart.
De Brabant-Collectie bezit ook een vierde staat van deze kaart uit 1645, waarin enkele wijzigingen ten opzichte van de eerste staat zijn aangebracht. Zo is de marge aan de onderkant verdwenen en de schaal en afmetingen zijn veranderd. Op het schild rechtsonder staat: "Famianus Strada Verduytscht Door Gvilliam Van Aelst Den I. Druck". Aan de staart van de leeuw hangt een kompasroos, daaronder zwemt een zeemonster. Er vaart één schip in de Noordzee. De staande, naar rechts kijkende leeuw is omgeven door een allegorische sierrand met militaire attributen, zoals een musket, hellebaard, schilden en een trommel.

Leo Belgicus
Graveur onbekend, 1645
Kopergravure (vierde staat), 15.4 x 9.5 cm (met sierrand 27.3 x 17 cm)
Schaal ca. 1 : 3.800.000
VdH 101 / LB 08.4 (2)

Het is niet verwonderlijk dat gedurende de Tachtigjarige Oorlog de leeuw in de cartografie een steeds grimmiger uiterlijk ontwikkelde: de Leo Belgicus kreeg een politieke lading. En hij draaide zich om! Aanvankelijk brulde de leeuw naar het oosten, maar aangezien de dreiging vooral uit het zuiden kwam (eerst Spanje, spoedig daarna Frankrijk), kwam een ander type leeuw in opmars: een agressieve, in zuidelijke richting sluipende en brullende leeuw, met zijn kop in het westen van de Zuidelijke Nederlanden.

Leo Belgicus
Claes Jansz. Visscher, 1630
Kopergravure (vierde staat), 43.5 x 56.5 cm
Schaal ca. 1 : 930.000
VdH 066.4 / LB 16.4

De maker Claes Jansz. Visscher (Amsterdam ca. 1587 - aldaar, 1652) heeft een lopende, naar links kijkende leeuw afgebeeld. Hij had de originele koperplaten verworven van Hessel Gerritsz (Assum ca. 1581 - Amsterdam 1632). In de rechterbovenhoek staat de tweede titel in een rijkversierde cartouche met figuren: 'Nova XVII Provinciarum Germaniae Inferioris tabula, Leonis effigie, accurate delineata. A Nicolao Ioannis Piscatore'. Hieronder staat in een ovaal het monogram van de maker 'CJV'.  Links staat een versierde cartouche met de legenda en daaronder de tekst: "Tot Amstelredam Bij Claes Ianss. Vis:scher in der Kalver:straet Ao 1630". De kaart heeft een kompasroos en in de Noordzee varen vele schepen. Linksonder zijn schaalstokken aangebracht. Middenonder staat op een tegel een vers met de titel Leo Loquitur: De leeuw spreekt. De Latijnse tekst laat zich als volgt vertalen:

Net zoals u in mijn lichaam de sterke ledematen ziet

Zo ziet u in deze kaart de machtige provinciën

Welk een weldaad zou het zijn

Indien deze provinciën in vrede zouden leven

En elkaar hulp zouden bieden

De moraal hiervan is duidelijk. De leeuw kan dan wel sterk zijn, maar als de onderlinge partijen niet eensgezind en saamhorig zijn, dan zal de Republiek het niet redden.

De laatste leeuwenkaart dateert van 1815. Inmiddels zijn 'Leo Belgicus'-kaarten verzamelaarsobjecten geworden.

(Bovenstaand blogbericht is in bewerkte vorm op de site Brabants Erfgoed verschenen.)