Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Drunen naar Vlijmen

Etappe 9 Zuiderwaterlinie Wandelpad (28,5 km)

Vandaag hebben we een flinke wandeling voor de boeg die van Drunen via Heusden naar Vlijmen loopt. Tweede helft 18e eeuw zag deze omgeving er uiteraard een stuk anders uit, zoals te zien is op onderstaande kaart uit onze collectie.

Kaart der Stadt en Landt van Heusden. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker onbekend. Datering:
1750-1800. Form.: 22,6 x 33,5 cm. Vindpl.: Generaliteitsland Brabant / Oost / Land van Heusden / XVIII B (1) 

Ondanks de toegenomen drukte en bebouwing kunnen we ook vandaag de dag nog genieten van natuurschoon en een flinke dosis cultuurhistorie op onze route. En dat begint meteen al bij knooppunt 39, het startpunt van onze wandeling. Hier, aan de uiterste westrand van Drunen, volgen we een graspad in noordelijke richting dat parallel loopt aan de Heidijk rechts van ons. Het is een restant van een middeleeuws dijkenstelsel, aangelegd in de periode 1230-1270 op de grens tussen Holland en Brabant. De Heidijk vormde de zuidelijke begrenzing van een enorme polder van 42.000 ha, de Groote of Hollandsche Waard. Deze polder ging tijdens en na de Sint-Elisabethsvloed van 1421 totaal verloren, ook al werd een deel van het gebied in de daaropvolgende eeuwen opnieuw ingepolderd.

Overigens volgen wij slechts een klein gedeelte van de Heijdijk. De gehele dijk (onder een andere benaming weliswaar) is veel langer en loopt als een lint vanaf hier helemaal langs de zuidkant van Drunen verder oostwaarts naar Nieuwkuijk en Vlijmen. Naast het historische belang heeft de Heidijk ook een grote natuurwaarde als leefgebied voor diverse planten- en diersoorten.

We lopen onder de Spoordijk door. Waar eerst de treinen de Baarse Overlaat passeerden op het traject Lage Zwaluwe – ’s-Hertogenbosch (zie ook etappe 8), rijden nu de fietsers ons voorbij. Rechts van ons ligt, ingeklemd tegen de prominent aanwezige geluidswal van de A59, de voormalige korenmolen Hertogin van Brabant.

Molen Hertogin van Brabant te Drunen. Foto. Maker onbekend.
Datering: 1930-1960. Formaat: 19 x 15 cm. Vindplaats: D 85 / 841.11 Hert (1)

We komen uit bij de Zeedijk, waar we op de kruising met de Kapelstraat in Elshout onderstaande grenspaal passeren. Op nog zes andere locaties in gemeente Heusden vind je zo’n paal die de oude grens tussen Holland en Brabant uit 1795 markeert.

Grenspaal op de Zeedijk bij Elshout (oktober 2023).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Het is nu vier kilometer lang genieten tot aan Doeveren, al wandelend over de meanderende Zeedijk die omzoomd is met veel groen. Bedenk wel dat je dit pad moet delen met (soms veel) fietsers. Deze zogenaamde zijkade is in de 11e en 12e eeuw aangelegd en maakte onderdeel uit van de eerder genoemde Groote of Hollandsche Waard. Na de Sint-Elisabethsvloed werd de dijk versterkt en opgehoogd, maar hij heeft nu geen waterkerende functie meer. We passeren een zestiental fotogenieke wielen die een rijke flora en fauna herbergen.

Wiel - Elshout. Foto. Maker: Jan van Giersbergen. Datering: 1950-1970. 
Formaat: 11 x 16,7 cm. Vindplaats: Giersb_NB_43

Wiel aan de Zeedijk nabij Elshout (oktober 2023). © Jolanda van den Akker /
Brabant-Collectie, Tilburg University

Omringd door al dat moois zou je haast vergeten dat in voorbije eeuwen de inwoners van deze streek veelvuldig met rampspoed werden geconfronteerd. Op zwakke plekken ontstonden door wateroverlast regelmatig breuken in de dijk, met alle ellende van dien. De meeste wielen zijn op deze manier ontstaan. Onderstaande prent van de Brabant-Collectie verbeeldt de overstroming van het Bergse Veld bij de Doeverense Sluis. Op 15 november 1775 probeerden mensen zichzelf en hun vee in veiligheid te brengen bij de ruïne van de kerk van Doeveren.

Gezicht van het Bergsche Veld, in het Land van Heusden, aan de Doversche Sluis,
in de overstrooming, den 15den Nov. 1775. Kopergravure. Maker: N. van der Meer jr.
Datering: 1775-1776. Formaat: 33,7 x 50,5 cm. Vindplaats: D 57 / 1775 (1)

De Zeedijk kreeg vanaf eind 16e eeuw ook een militaire functie, waardoor het omliggende gebied meermaals geïnundeerd werd om de vijand op afstand te houden. Samen met onder andere de Doeverense Sluis en Fort Hedikhuizen (later meer hierover) maakte de Zeedijk deel uit van de Stelling van Heusden, een onderdeel van de Zuiderwaterlinie. Gemeente Heusden en onder andere provincie Noord-Brabant onderkenden de cultuurhistorische waarde van deze dijk en begonnen vanaf 2015 met het herstel van de verdedigings- en waterwerken. En daar plukken wij als wandelaar nu de vruchten van.

We bereiken Doeveren. Van de 16e-eeuwse schans die hier gelegen heeft, kan de scherpe observeerder nog iets van de contouren en de gracht in het landschap terug zien. Dan volgen enkele taaie kilometers verder oostwaarts langs de Bergsche Maas. Meer over de totstandkoming van deze nieuw gegraven rivier kun je lezen in het rijk geïllustreerde boek Honderd jaar Bergsche Maas; de scheiding van Maas en Waal.
Na het bedrijventerrein van Heeschbeen zien we in de verte vestingstad Heusden liggen. Eerste helft 18e eeuw verbeeldde kunstenaar Friedrich Bernhard Werner het zicht op deze stad als volgt.

Heusden. Tekening pen en penseel. Maker: F.B. Werner. Datering:eerste helft
18e eeuw. Formaat: 15,5 x 27,9 cm. Vindplaats: H 58 / 010 (3)

De route voert ons eerst met een grote bocht langs de buitenrand van de stad. Bij knooppunt 57 lopen we linksom over de vestingwallen langs de gracht en de bastions en hebben mooi zicht op de gerestaureerde stad. Heusden speelde een cruciale rol in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en verwierf faam als zuidelijkste bolwerk van de Oude Hollandse Waterlinie. In 1816 eindigde de vestingstatus en raakte Heusden in verval. De oorlogsverwoestingen van 1944 deden daar verder ook geen goed aan. Van eind jaren 60 tot in de jaren 80 van de vorige eeuw volgde een grootscheepse restauratie van de vesting. Onderstaande plattegrond van de Amsterdamse cartograaf Joan Blaeu is hierbij vaak als inspiratiebron genoemd.

Hevsden. Kopergravure, gekleurd. Maker: Joan Blaeu. Datering: 1652.
Formaat: 55 x 64 cm. Vindplaats: H 58 / 020 (5)

De resultaten van de restauratie mogen er zijn, ook al spreken sommigen van een ‘nostalgisch reservaat’. Interessant in dit kader is het artikel dat onze collega Olivier Rieter in 2020 schreef voor het tijdschrift In Brabant.

Op onze route over de stadswallen passeren we onder andere de Bromsluis, een (gedeeltelijke) reconstructie van kasteel Heusden, enkele stadspoorten en de haven. Weer terug bij knooppunt 57 hebben we onze ronde van Heusden voltooid en gaan we verder in de richting van Herpt. Hier passeren we de voormalige stoomzuivelfabriek Sint-Isidorus, waarvan de Brabant-Collectie onderstaande prentbriefkaart in haar bezit heeft.

Groete uit Herpt. Prentbriefkaart. Maker en uitgever onbekend. Datering: 1913-1920.
Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-H 54.1 / 346.11 (1)

Nog een stukje cultureel erfgoed op onze route is Fort Hedikhuizen (momenteel niet opengesteld voor publiek). Het is gebouwd in de periode 1860-1863 ter verdediging van de nabijgelegen sluis waar we zo meteen langs lopen. In 1952 werden fort en sluis als vestingwerk opgeheven. Lange tijd was het fort een feest- en trouwlocatie. In 2022 kreeg het een nieuwe eigenaar, die momenteel bezig is met een herbestemming en renovatie van het fort.

Lopend over de fraai gelegen Hoge Maasdijk passeren we het Haarsteegse Wiel en de inundatiesluis van Hedikhuizen, gebouwd in 1862. Met deze sluis kon men op een gecontroleerde manier water vanuit de Maas binnendijks laten stromen ter bescherming van vesting Heusden. Dit rijksmonument is in 2002 gerestaureerd.

Inundatiesluis bij Fort Hedikhuizen (oktober 2023)
 © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Via de Inlaagdijk lopen we langs de noordzijde van Haarsteeg. Vanaf hier hebben we aan onze linkerhand zicht op natuurreservaat De Sompen en Zooislagen. Deze natte natuurparel, grotendeels een oude Maasmeander, herbergt een rijke flora en een eendenkooi die alleen met een gids te bezoeken is. Via de Voordijk lopen we langs de oostkant van Vlijmen tot knooppunt 30, het eindpunt van vandaag.

De volgende keer lopen we van Vlijmen naar Lith.

Bronnen:

• T. van der Aalst e.a.: Honderd jaar Bergsche Maas: de scheiding van Maas en Waal. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers, 2004. Vindplaats: BRA W3 AALS  2004
• J. van Balkom e.a.: Heusden... een groene gemeente! Vlijmen: Natuur- en Milieuvereniging gemeente Heusden, 2017. Vindplaats: BRA W4 BALK 2017
• D. Dijs: Heusden: medaillon aan de Maas; portret van een gerestaureerde stad. Amersfoort: Akkolade, 1988. Vindplaats: BRA W4 DIJS 1988
• Elshoutse Zeedijk: Historie en Natuur. In: Met Gansen Trou: themanummer, 2006, nr. 7/8, pag. 99-128. Vindplaats T 07445
• H. van Engen e.a.: De metamorfose van Heusden: hoe een vestingstad aan de sloopkogel ontsnapte. Woudrichem: Pictures Publishers, 2019. Vindplaats: BRA Y3 ENGE 2019
• B. van Opzeeland: De Elshoutse Zeedijk: stilte na de storm. In: Met Gansen Trou, 2014, nr. 4, pag. 49-59. Vindplaats: T 07445