Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Balsvoort naar station Boxtel

Etappe 2 Brabants Vennenpad (ong. 10 km)

We pakken de draad op waar we de vorige keer gebleven zijn, bij de voormalige landbouwenclave Balsvoort.

Informatiebord Balsvoort
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Op het informatiebord van Natuurmonumenten staat dat de oude naam voor deze plek, Baensffoert, is terug te vinden in geschriften uit 1312. Gerald van Berkel heeft in “Noord-Brabantse plaatsnamen verklaard” een lemma opgenomen over deze plaats: “Balsvoort (Oisterwijk) 1312 kopie 17e eeuw Baensffoert, Baentsffoert, 1393 Balstvoert, 1453 aen die belversvoert, 1604 Balsvoert, 1679 Balfort bij der Brugge, 1840 BALVOORT of Balsfoort, ook wel Belveren; Samenstelling van voort, →voorde ‘doorwaadbare plaats’, en een onduidelijk eerste deel. Zie ook →Belvert.” Nog meer informatie is te vinden in de uitgebreide studie “Kampina en Oisterwijkse Bossen en Vennen” van Jan Neefjes en Hans Bleuming. Het begon met één boerderij, die mogelijk als herberg diende. In 1442 is de vermelding ‘die Hove tot Batsfoirt’ te vinden en in 1487 komen we de naam Boutsvoert tegen. De hoeve werd verpacht en de daaropvolgende jaren diverse malen gekocht en verkocht. Een kadasterkaart van rond 1832 toont vier boerderijen; er is dan sprake van een landbouwenclave. Waarom die daar ligt, op anderhalf uur lopen van de omliggende dorpen, is onduidelijk. Wellicht speelde de aanwezigheid van een voorde bij rivier de Beerze een rol. Maar ook de vrij gunstige vestigingsomstandigheden, met droge grond voor de akkers en broekgebieden voor beweiding en hooiwinning, kunnen bepalend zijn geweest aldus Neefjes en Bleuming.
Vanaf 1834 koopt Candidus ten Brink (1795-1860), een Rotterdamse rentenier en grondeigenaar, een groot aantal percelen op de Kampinase heide, waaronder landgoed Balsvoort. Hij zorgt voor de ontginning van de woeste heidegronden en de aanplant van productiebos. In 1887 verkoopt familie Ten Brink het landgoed en daarna komt het in verschillende handen terecht, met Natuurmonumenten als uiteindelijke eigenaar in 1928. In 1931 pacht familie Schut een boerderij op Balsvoort. Als vader binnen enkele jaren sterft, zet moeder Schut samen met haar negen kinderen de pacht voort. De weduwe vangt in de oorlogsjaren regelmatig kinderen uit grote steden op die vanwege bombardementen op het platteland worden ondergebracht. Zo ook het 13-jarige Rotterdamse meisje Annie Remken. Haar broertje is ondergebracht bij een boerderij in de buurt. Op de dag dat de ouders hun kinderen komen halen, voltrekt zich een tragedie. Het meisje fietst een stukje vooruit, maar verdwijnt spoorloos. Niet veel later wordt ze dood, door verwurging omgebracht, aangetroffen in de Oisterwijkse bossen. Vrij snel wordt een verdachte gearresteerd, Theo van Berkel, die eerder al verdacht werd van de moord op het Tilburgse meisje Ria Pagie. Van Berkel wordt veroordeeld tot 15 jaar gevangenisstraf, maar na zijn vrijlating in 1959 wordt opnieuw een kind zijn slachtoffer, nu in Limburg. Oud-hoofdcommissaris J.A. Blaauw vertelt in zijn boek “Plaats delict: Nederland” over zijn onderzoek naar deze seriemoordenaar, die ook in de Verenigde Staten zijn sporen heeft nagelaten.
Oktober 1944 slaat het noodlot wederom toe bij familie Schut. De broers Hein, Theo en Bernard helpen onderduikers en doen mee aan voedseltransporten. Het Oisterwijks verzet houdt in een stal op Balsvoort zeven Duitse militairen gevangen, maar laat hen op 4 oktober 1944 vrij, zonder dat familie Schut dit weet. Represailles kunnen niet uitblijven en op 6 oktober worden Hein en Bernard Schut door een Duits peloton aangehouden. Bernard wordt bij een vluchtpoging doodgeschoten. Hein wordt meegenomen naar Oisterwijk, verhoord en een dag later geëxecuteerd bij Klein Aderven. Moeder Schut is na dit voorval nooit meer teruggekeerd naar de boerderij. Deze filmbeelden op YouTube vertellen over de tragedie en tonen daarnaast interessant historisch fotomateriaal van Balsvoort, de gebroeders Schut en hun boerderij. De laatste boerderij op Balsvoort is bewoond tot 1984; deze wordt in 1986 door Natuurmonumenten afgebroken. In 2015 blaast deze vereniging het gebied nieuw leven in: akkers, poelen, weilanden en houtwallen worden hersteld. Een stukje van de muren is opnieuw opgetrokken, zodat de contouren van de laatste boerderij weer zichtbaar zijn. Een paneel van Iris Hofland maakt de geschiedenis van de plek inzichtelijk.

Balsvoort anno 2021
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

De Brabant-Collectie bezit enkele historische kaarten waarop de enclave Balsvoort is te vinden. Op onderstaande kaart (periode 1775-1800) staat de plaats vlak boven de schaalstok, rechtsonder in beeld.

Kaartje van Boxtel met deszelfs gehuchten
Formaat: 33 x 41.5 cm. Schaal: 9.6 cm = Schaal van 1000 Roeden Rijnlands
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Baronie van Boxtel / XVIII d (2)

Op deze kaart uit 1789 wordt de plaats geschreven als Balsfoort en is eveneens te vinden rechtsonder in beeld, links van de legenda.

Caart figuratief vande Baronie van Boxtel en Heerlykheyt Liempde, met de
Steenweg van de Stadt 's-Hertogenbosch tot Best etc.
Formaat: 19 x 29 cm. Schaal: 14 cm = Schaal van 3000 Roeden Reynlandse maat,
zynde twee Uuren gaans. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Baronie van Boxtel / XVIII d (3)

We vervolgen onze route en komen al snel uit bij Banisveld. Een veldnamenboek uit 1471 vermeldt de naam Barentsvelt en in 1832 duikt de naam Banisveld op. Heb je interesse in kadasterkaarten van die tijd, kijk dan zeker op de website van Heemkunde Boxtel. Met een tool die voor iedereen toegankelijk is, kun je die kaarten van Boxtel (en Liempde) als overlay op de huidige kaart van Google Earth leggen. Rond 1860 is het gebied verkaveld in een dubbel sterpatroon met bos, oftewel een sterrenbos. Mogelijk is er sprake van een warande, aldus Neefjes en Bleuming. In de jaren 50 van de twintigste eeuw wordt het gebied gebruikt voor intensieve landbouw en veeteelt. De Brabant-Collectie bezit onderstaande kaart uit 1949. Rechtsonder in beeld is Banisveld, en ook Balsvoort, te zien.

No. 51 A Oirschot. Verkend in 1949
Formaat: 23 x 40 cm. Vindplaats: Provincie Noord-Brabant / Oost / Oisterwijk / 1949 (1)

Het gebied is ook in gebruik geweest als vuilstortplaats van gemeente Boxtel (tot maart 1978) en als vliegplaats van Modelvliegtuigclub Boxtel (tot januari 1998). Natuurmonumenten koopt het terrein op in 1996 en laat het een transformatie ondergaan. De vuilnisbelt wordt afgedekt en omgevormd tot een heuvel inclusief een in 2019 nieuw opgeleverde uitkijktoren als eerbetoon aan oud-boswachter Frans Kapteijns. De voedselrijke, bemeste bovenlaag van Banisveld is afgevoerd en door verschraling van de grond komen bijzondere planten uit de onderliggende zaadbodem weer tot ontwikkeling. Bekijk hier de filmbeelden van Banisveld deel 1 en deel 2, waarin Frans Kapteijns je meeneemt in dit gebied.

Uitkijktoren Banisveld
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Na Banisveld volgt een prachtig stukje natuur langs de meanderende Beerze. Dat dit riviertje zijn oorspronkelijke loop behouden heeft, is te danken aan Pieter van Tienhoven, medeoprichter van Natuurmonumenten. Bekijk hier enkele foto’s die Noud Aartsen maakte van dit gebied in de jaren 1970-80. Via het Kerkpad, een pad dat door de eeuwen heen ook door de bewoners van Balsvoort is gebruikt, en De Roond lopen we naar station Boxtel, het eindpunt van vandaag. De volgende keer gaan we vanaf hier naar Groot Duijfhuis.

Bronnen:

• Gerald van Berkel: Noord-Brabantse plaatsnamen verklaard. Rotterdam: mijnbestseller.nl, 2017
• J.H.A.M. van Nimwegen: Van vuilnisbelt tot modelvliegveld; Boxtelse luchtvaartenthousiasten en hun geschiedenis. Boxtel: Modelvliegtuigclub, 1998. Vindplaats: BRA V3 NIMW 1998
• Jan Neefjes & Hans Bleumink: Kampina en Oisterwijkse Bossen en Vennen; Historisch-landschappelijke inventarisatie. Boxtel: Overland, oktober 2015. Vindplaats: BRA Z4 NEEF 2015