De allereerste Berlijnse reisgids voor toeristen

De rode reisgidsen van Karl Baedeker (1801-1859) genieten grote bekendheid. De eerste verscheen in 1828 en is een gids voor een reis langs de Rijn van Mainz naar Keulen. De Universiteitsbibliotheek Tilburg bezit er zo’n 58. De Baedekers zijn de vroegste echt toeristische gidsen en verschillen duidelijk van de vele stads- en landbeschrijvingen uit de 17e en 18e eeuw, in Brabant bijvoorbeeld over 's-Hertogenbosch, Breda of Bergen op Zoom.
De Afrikaansche (1694) en de Aziaansche Weg-wijzer (1695) van de Rotterdamse bakker-schrijver Gerrit van Spaan (1651-1711) waren door de auteur bedoeld als gids voor emigranten. Van Spaan had beide werelddelen echter nooit bezocht en putte uit eerder verschenen landbeschrijvingen. Van toeristische reisgidsen was en is dus geen sprake, zelfs niet als men de definitie van zo'n reisgids ruim hanteert.
Ook de bekende reis- en zakatlassen die in de tweede helft van de 18e eeuw verschenen bij onder anderen Loveringh, Mortier en Elwe, verdienen niet de typering toeristische reisgids. Een voorbeeld van een dergelijke zakatlas is de Volkomen reis-atlas van geheel Duitschland verschenen in Amsterdam bij J.B. Elwe in 1791, met 37 kaarten en 272 pagina's tekst. De UB Tilburg bezit verschillende van dit soort reisatlassen. Dichter in de buurt komt een boek als Verhandeling over den landbouw in de colonie Suriname uit 1786 van de plantagedirecteur en Surinamekenner Anthony Blom (1744-1807). Het is geen reisgids in strikte zin, maar Blom geeft zoveel praktische plaatselijke informatie dat de Oprechte Haerlemsche courant (22-01-1791) van mening was dat Bloms boek een "onontbeerlyk reisboek [is], voor elk die naar Surinamen gaat".
Dan verschijnt in 1792 bij de hierboven genoemde Amsterdamse uitgever Jan Barend Elwe het Algemeen reisboek door Berlyn en Potsdam, met naauwkeurige platte gronden dier beide koninglyk-pruissische residentiën; ten dienste van alle derwaards reizenden.

Titelpagina Algemeen reisboek door Berlyn en Potsdam
Te Amsterdam: by J.B. Elwe, 1792
Vindplaats: TRE 009 B 04

De anonieme schrijver richt zich in 536 bladzijden overduidelijk op de reiziger die Berlijn op toeristische wijze wil ontdekken. De verschillende genummerde opsommingen van de belangrijkste Berlijnse straten kunnen zonder meer beschouwd worden als wandelingen waarbij de wandelaar wordt gewezen op interessante gebouwen, monumenten en parken.

Het Algemeen reisboek door Berlyn en Potsdam verscheen op 16 november 1792 en kostte 2 gulden en 12 stuivers. Dat is voor een dergelijk boek met drie gravures, waarvan twee uitklapbaar, zeker niet duur. Ter vergelijking: de roman Sara Burgherhart uit 1782 kostte 4 gulden en 16 stuivers. In het voorwoord benadrukt uitgever Elwe dan ook dat hij de prijs van de reisgids heel bewust laag gehouden heeft, opdat het boek voor een grote groep belangstellenden bereikbaar zou zijn.
De tekst wordt voorafgegaan door het portret van Frederik II, koning van Pruissen (1712-1786), alias Frederik de Grote en door het volk liefdevol "Alter Fritz" genoemd. Het is een kopergravure (128 x 77 mm) van Johann Christian Gottfried Fritzsch († 1802) naar Daniel Niklaus Chodowiecki (1726-1801).

Algemeen reisboek door Berlyn en Postdam
Vindplaats: TRE 009 B 04

De reisgids is in twaalf onderdelen ingedeeld. De auteur start met de beschrijving van de straten, pleinen en gebouwen van Berlijn en vervolgt met een karakterisering van de bewoners van de stad. Boeiend onderdeel daarvan is de beschrijving van de Joodse bevolking in de stad. De hoofdstukken vervolgen met een beschrijving van de regeringsgebouwen, de kerkelijke gebouwen, de scholen, bibliotheken en de wetenschappelijke instellingen, boekwinkels en drukkerijen. Verder een opsomming van de Berlijnse festiviteiten en de lusthoven. Tenslotte krijgt Potsdam de ruimte in de laatste 115 bladzijden.

Elwe's reisgids bevat twee handige plattegronden, gegraveerd door de befaamde Amsterdamse graveur en cartograaf Jan van Jagen (1709-1800): een plattegrond van Berlijn (276 x 351 mm) en een plattegrond van Potsdam (210 x 379 mm).

Plattegrond van Berlijn in Algemeen reisboek door Berlyn en Postdam
Vindplaats: TRE 009 B 04

Plattegrond van Potsdam in Algemeen reisboek door Berlyn en Postdam
Vindplaats: TRE 009 B 04

De boekband heeft een kalfsleren rug met fraai bruin sierpapier over kartonnen platten; de kapitaalbandjes zijn wit en bruin en de sneden zijn gespikkeld in rood en blauw. Het geheel verkeert in buitengewoon goede staat.

Boekband Algemeen reisboek door Berlyn en Potsdam
Vindplaats: TRE 009 B 04

Het heeft er alle schijn van dat dit Algemeen reisboek door Berlyn en Potsdam de allereerste toeristische reisgids is, 36 jaar eerder verschenen dan de eerste Baedeker. De eerste Baedeker over Berlijn en Potsdam werd overigens pas gepubliceerd in 1878, 86 jaar na Elwe's reisgids.

Van onze reisgids zijn slechts drie exemplaren bekend: één exemplaar bevindt zich in een Duitse bibliotheek, een ander exemplaar bevindt zich San Antonio in de bibliotheek van de University of Texas. Het enige exemplaar in een Nederlandse bibliotheek bevindt zich in de Brabant-Collectie.

Vindplaats: TRE 009 B 04