Avontuurlijk onderweg op de Bondswandelweg

De wandelaar van tegenwoordig beschikt over een arsenaal aan hulpmiddelen om de weg te vinden. Zo zijn er wandelgidsen in boekvorm met volledig uitgewerkte routebeschrijvingen en (vaak gedetailleerde) kaarten. Online zijn vele routes te vinden die je kunt downloaden en/of printen of rechtsreeks kunt gebruiken in een app, bijvoorbeeld als gpx-bestand. Eenmaal onderweg word je vaak geholpen met bewegwijzeringen in diverse kleurencombinaties. De bekendste is wellicht de wit-rood markering, die we danken aan twee wandelpioniers: de Belg Maurice Cosyn (1895-1951) en de Fransman Jean Loiseau (1896-1982). Lees vooral dit boeiende verhaal als je meer wilt weten over Loiseau en de totstandkoming van langeafstandswandelpaden.
Naast wit-rood vind je alleen al in Nederland nog vele andere kleurcombinaties: geel-rood (streekpaden), geel-blauw (voormalige Nederlandse Wandelsport Bond), blauw-wit en geel-wit (lokale en/of thematische routes). Ook symbolen kunnen je de weg wijzen. Loop je een van de Klompenpaden dan volg je – uiteraard – de klompjes. Bij de Walk of Wisdom in het Rijk van Nijmegen leidt een figuur in de vorm van een engel je de weg. En bij de Wandelnetwerken volg je de cijfers van knooppunten. Mocht er iets veranderd zijn in de route, of een stuk van het traject (tijdelijk) onbereikbaar zijn, dan kun je online daar alles over terug vinden. Verdwalen lijkt zo haast onmogelijk geworden.
Hoe anders moet dat geweest zijn in de begindagen van het wandeltoerisme, eind 19e - begin 20e eeuw.

Wandelen met kleinkind. Foto. Maker: Rees Diepen. Datering: 1964.
Formaat: 17,5 x 23,2 cm. Vindplaats: B 914. © Brabant-Collectie / Tilburg University

De ANWB Bondswandelweg Amsterdam-Arnhem, die in 1914 in gebruik werd genomen, wordt gezien als het eerste bewegwijzerde wandelpad van ons land. In Duitsland, Zwitserland en Groot-Brittannië waren langeafstandspaden toen al populair en dus waren er goede voorbeelden ter navolging. De ANWB zorgde voor de bewegwijzering in het veld; in totaal ruim 700 schildjes. Bij de Bond konden de wandelaars een routeboekje én de noodzakelijke wandelbewijzen kopen, want men liep regelmatig over particulier terrein. Meer informatie over dit eerste wandelpad vind je hier, met tevens de optie de route uit 1914 te downloaden.
Het initiatief werd een groot succes en een jaar later volgde een tweede Bondswandelweg, van Arnhem naar Deventer. En ook onze provincie werd niet overgeslagen.

Zomer 1944 werd Bondswandelweg door Noord-Brabant: ’s-Hertogenbosch - Eindhoven - Hilvarenbeek - Roosendaal uitgebracht. Verwacht hier geen uitgebreide wandelgids zoals we die nu kennen. Het boekje, uitgevoerd in zwart-wit, meet 17 x 9 cm (hoogte x breedte), telt slechts 35 pagina’s en één routekaartje (zie hieronder). De routebeschrijving kun je gerust minimalistisch noemen. Bijkomend voordeel is wel dat je het gidsje, gezien het kleine formaat en verwaarloosbare gewicht, makkelijk mee kunt nemen onderweg.

Pag. 18 van: Bondswandelweg door Noord-Brabant etc. 's-Gravenhage:
Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1944. Vindplaats: CBM C 13030

De wandeling was alleen in de richting ’s-Hertogenbosch - Roosendaal beschreven en bewegwijzerd. Er waren twee type bordjes: een ronde met rode binnencirkel en blauwe of zwarte pijl en een blauw, langwerpige bordje met witte letters.

Ibidem, pag. 5

Bij iedere plaats op de route stond in het gidsje vermeld of er een Bondshotel of -logement was. Wel zo handig, want met een lengte van 255,9 km moest de route in meerdere etappes afgelegd worden. Bij het betreden van de landgoederen Huize Baast, Sparrenrijk, Sonnewende en Rozenven diende men zich ter plekke te legitimeren met dit wandelgidsje en een geldige lidmaatschapskaart van de Bond. Uitdrukkelijk werd in het boekje vermeld dat men hier niet van de route mocht afwijken.

Het mag op zijn minst opmerkelijk genoemd worden dat zomer 1944 - nu gezien als eindfase van de Tweede Wereldoorlog - een wandelgids verscheen. In Noord-Brabant vonden toen grote geallieerde bombardementen plaats op Duitse doelen. Militair gezien lag hier de focus op voorbereiding en uitvoering van operaties die in september 1944 begonnen, zoals Operation Market Garden. Het is dan ook niet vreemd dat in de inleidende tekst in vette letters het volgende te lezen is:
“In verband met de tijdsomstandigheden kunnen wij er niet voor instaan, dat de beschreven route geheel te volgen is. De mogelijkheid bestaat, dat er wegen en paden op last van de autoriteiten worden afgesloten, terwijl het daarnaast kan voorkomen, dat de afsluiting op een gegeven oogenblik weder wordt opgeheven. De toestand is derhalve voortdurend aan wijziging onderhevig. Wijkt de routebeschrijving van de bewegwijzering af, dan volgt men deze laatste.”
Vragen als wie zouden deze route toen gelopen hebben, en onder welke omstandigheden, zijn interessant, maar helaas onbeantwoordbaar, omdat verslaglegging hiervan ontbreekt. Maar dat er gewandeld werd, mogen we wel aannemen. Begin 20e eeuw kwam de wandelsport in Nederland op als groepsactiviteit voor emancipatie en verbroedering, vooral onder socialistische en katholieke kringen. De Duitse bezetter legde vanaf 1941 steeds strengere restricties op aan georganiseerde wandeltochten. Maar op individuele schaal zal ook tijdens de oorlogsjaren ongetwijfeld verder gewandeld zijn.

In de inleiding werd de medewerking van de wandelaar gevraagd om ontbrekende bewegwijzering te melden: “Als gevolg van de groote baldadigheid, het veelvuldig afsluiten van terreinen en wegen en het kappen van boomen, heeft de bewegwijzering veel te lijden.” Opmerkingen moesten schriftelijk naar de ANWB in Den Haag gestuurd worden. Ingevoegd in ons exemplaar van het gidsje zijn twee losse velletjes met summiere routewijzigingen, gedateerd 13-05-1946 en 01-02-1948.
Bij de wijzigingen van 1946 staan zinnen die hinten naar oorlogsverwoestingen, zoals:
“Beschadigde korenmolen; Arbeidslust verwoest en thans vervangen door een bescheiden noodwoning; Zoolang de brug nog kapot is...; De toren van de St. Pieterskerk is grootendeels vernield; …in verband met de vernielde bruggen thans langs de noodbrug gaan…; Viaduct is vernield.”
En het blaadje met wijzigingen uit 1948 start met de opmerking:
“BELANGRIJK: In verband met de thans geldende verbodsbepalingen binnen een strook van circa 500 meter van de grens moet men zich houden aan de gewijzigde tekst.”
Wandelen moet in die tijd voorwaar geen sinecure zijn geweest.

De hedendaagse wandelaar die aan de hand van dit gidsje de beschreven route nogmaals wil lopen, zal ook over de nodige inventiviteit en flexibiliteit moeten beschikken. De wereld ziet er ruim 80 jaar na het verschijnen van deze Bondswandelweg immers behoorlijk anders uit en er zijn, voor zover wij weten, geen routeaanpassingen meer geweest na 1948.

Neem ter illustratie deze passage uit de beschrijving van het traject ’s-Hertogenbosch - Vught - Boxtel op pag. 9: “Op den Gestelsche weg bij zuivelfabriek St. Willibrordus linksaf den keiweg volgen; daarna bij station Esch, over de spoorbaan en rechtuit langs het R.-K. huis Sancta Monica.” Naar dit station zul je vergeefs zoeken; het werd op 15 mei 1935 gesloten en het haltegebouw werd begin 1965 afgebroken. Het station aan de spoorlijn Utrecht-Boxtel (Staatslijn H) functioneerde ruim 40 jaar (opening op 1 mei 1892). De sluiting stuitte destijds op veel ongenoegen van de inwoners van Esch.

Groete uit Esch. Voormalig treinstation van Esch. Prentbriefkaart. Maker onbekend.
Datering: omstreeks 1912. Uitgever: R.K. Theologischen Boekhandel.
Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-E 38.1 / 352.11 (1)

Een andere Bondswandeling, die door oostelijk Noord-Brabant loopt, is wel wat makkelijker te reconstrueren. Het betreft Bondswandelweg ’s-Hertogenbosch - Weert - Maastricht, uitgebracht voorjaar 1948.

Omslag van: Bondswandelweg 's-Hertogenbosch - Weert - 
Maastricht. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1948.
Vindplaats: CBM C 06526

Routekaartje. Ibidem, pag. 22-23

Deze Bondswandelweg was een (tekstuele) aanvulling op de Internationale Wandelweg (Nederland-Vogezen) uit 1939, inclusief vernieuwde bewegwijzering. De nodige edities en bijbehorende wijzigingen later leeft deze route nu nog steeds voort, en wel onder de naam Pelgrimspad deel 2.
Een mooie uitdaging dus voor de avontuurlijke wandelaar.

Bronnen:

• Bondswandelweg door Noord-Brabant: 's-Hertogenbosch - Eindhoven - Hilvarenbeek - Roosendaal. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1944. Vindplaats: CBM C 13030
• Bondswandelweg ‘s-Hertogenbosch - Weert - Maastricht. 's-Gravenhage: Kon. Ned. Toeristenbond A.N.W.B., 1948. Vindplaats: CBM C 06526

In Nederland gebleven. De geschiedenis van Molukkers 1951-2025

Ons blog richt zijn schijnwerpers dit keer op een heruitgave van een boek uit 2006. De auteurs van de nieuwe (én de oude) publicatie, Henk Smeets en Fridus Steijlen, noemen het een geüpdatete heruitgave. Het originele boek, In Nederland gebleven. De geschiedenis van Molukkers 1951-2006, kwam voort uit onderzoek op initiatief van de toenmalige minister voor Grotestedenbeleid, Overheidsinformatiebeleid en Integratie, Roger van Boxtel. Het boek voorzag in een dringende behoefte, want deze editie raakte spoedig uitverkocht. Nu is er een nieuwe uitgave van het boek, waarin de verhalen en de tijdlijn zijn doorgetrokken tot aan 2025. Het boek beschrijft de geschiedenis van de Molukkers die vanaf 1951 naar Nederland zijn gekomen: waarom kwamen ze en wat hebben zij sindsdien meegemaakt. Het gaat over de spanning tussen een migrantengroep en de overheid, onder andere uitmondend in de gewelddadige confrontatie tussen ballingen en de Nederlandse samenleving. Maar óók de samenwerking van de Molukkers met diezelfde overheid om te komen tot een oplossing komt nadrukkelijk aan bod. Het verloop hiervan laat zien dat integratie een lang proces is. Het onderzoek in archieven en literatuur, maar ook de informatie uit de vele interviews, vinden hun weerslag in het boek. De indeling en de inhoud volgen grotendeels de oude uitgave, maar een uitvoerig hoofdstuk over de periode van 2006 tot 2025 is aan het boek toegevoegd. Verder zijn in de bestaande tekst correcties aangebracht, nieuwe inzichten ingevlochten en is ook het beeldmateriaal gedeeltelijk aangepast. De correcties zijn soms subtiel en deels te verklaren uit een feitelijke en meer objectieve afstand ten opzichte van het verleden, maar zeker ook uit de discussies die al geruime tijd worden gevoerd over kolonialisme en hoe om te gaan met het koloniale verleden. Nuancering op zinsniveau en aanpassing van woordgebruik zijn hier het logische gevolg van.

De belangstelling voor de Molukse geschiedenis is bijna 75 jaar nadat de eerste mannen en vrouwen hier voet aan wal zetten nog springlevend. Stonden in de editie van 2006 vooral de eerste en tweede generatie centraal, in 2025 kunnen we al spreken van een derde en vierde generatie en geven zij in het nieuwe hoofdstuk met hun verhalen kleur aan de historische context.

Ook de 2025-editie is omvangrijk (643 pagina’s), heeft een omvangrijk notenapparaat (bijna 100 pagina’s!) en een forse literatuur- en namenlijst. Wat ontbreekt is echter een index van plaatsnamen. En hoewel het in grote delen van de tekst over Nederland ‘in het algemeen’ gaat, was dit in deze nieuwe editie prettig en op zijn plaats geweest. Er valt voor alle belangstellenden echter genoeg wetenswaardigs in het boek te ontdekken.

Vindplaats: NGE P3 SMEE 2025