Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Vlijmen naar Lith

Etappe 10 Zuiderwaterlinie Wandelpad (25,7 km)

De vorige keer zijn we gestopt bij knooppunt 30. Zowel de website van het Zuiderwaterlinie Wandelpad als het bijbehorende wandelgidsje laten je beginnen bij knooppunt 22, zo’n anderhalve kilometer verder oostwaarts. Dat kan uiteraard, maar voor degenen die strikt alle kilometers van het pad willen lopen, beginnen we bij knooppunt 30, aan het Engelermeer. Hoe dit meer is ontstaan, is niet duidelijk. Mogelijk is het een stuk van een oude stroomgeul van de Maas, daterend van vóór de 13e eeuw. Het meer heeft ook andere namen gehad. Zo kun je op 18e-eeuwse kaarten de naam Graaflijkheidsmeer tegenkomen. Dit is mogelijk een verwijzing naar de tijd dat het gebied onder het gezag van de Graven van Holland viel. In de 19e eeuw wordt deze waterpartij ook simpelweg ‘De Meer’ genoemd.

Uitsnede van: Kaart dienende tot het Project van den Heer M: van Barneveld etc.
Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker: P.A. Ketelaar. Datering: 1754. Formaat gehele kaart:
55 x 136 cm. Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Land van Heusden / 1754 (1) 

Uitsnede van: Kaart der Algemeene Omkading onder de Gemeenten Vlijmen, Engelen,
Bokhoven, Well en Hedikhuizen. Maker: A.J. Bogaerts. Datering: 1865. Formaat gehele kaart:
59,5 x 82 cm. Vindplaats: Provincie Noord-Brabant / Oost / Vlijmen / 1865 (1) 

Vanaf 1952 vond op uitgebreide schaal zandwinning plaats en na 1980 werd het meer in westelijke richting uitgebreid. Momenteel is het een recreatieplas, waarvan een klein gedeelte een natuurbestemming heeft.
Na het Engelermeer volgt een wat saaier stukje langs een drukke weg en industrieterrein De Vutter. Dan slaan we linksaf naar de Graaf van Solmsweg en lopen langs de Dieze richting Engelen.

Links van de weg laat een lichte verhoging in het weiland de contouren zien van waar eens de Engeler Schans lag. De Spaanse legerleider Claudius van Berlaymont liet deze in 1579 aanleggen om de monding van de Dieze bij de Maas te controleren. Het verdedigingswerk speelde een rol tijdens het Beleg van ’s-Hertogenbosch (1629). Van het oorspronkelijke fort en het omringende terrein is helaas niets meer over.

Kaart van het Dorp en Fort Engelen. Manuscriptkaart; pen, gekleurd. Maker onbekend.
Datering: 18e eeuw. Formaat: 35,9 x 52,2 cm. Vindplaats: E 30 / 020 (1)

We volgen de Graaf van Solmsweg en passeren enkele historische panden, zoals het voormalig meisjespensionaat O.L. Vrouw van Lourdes en bijbehorend klooster. Aan overkant van het water ligt kasteel Meerwijk.

Kasteel Meerwijk. Foto. Maker en datering onbekend.
Formaat: 16 x 12 cm. Vindplaats: E 29.1 / 820.11 Meer (2)

Met een bocht naar links lopen we langs het Diezekanaal en steken de brug over bij Sluis Engelen oftewel de Henriëttesluis. Lopend op de andere oever van de gekanaliseerde Dieze hebben we mooi zicht op Engelen.

We lopen de Henriëttewaard in, bereiken spuisluis Crèvecoeur en niet veel later het gelijknamige fort. Bij de monding van de Dieze in de Maas bouwde het Staatse leger in 1587 een schans. Twaalf jaar later gaven de Spanjaarden het de vorm van een echt fort. Het speelde op diverse momenten in de geschiedenis een strategische rol in de verdediging van ’s-Hertogenbosch en wisselde vaak van eigenaar: Hollanders, Fransen, Spanjaarden en Duitsers namen het in bezit. En dat ging uiteraard niet zonder slag of stoot. Zo werd het fort in 1673 door de Fransen bij hun aftocht opgeblazen, maar werd het later ook weer herbouwd. Het fort heeft momenteel een militaire functie. Alleen op Open Monumentendag in september geeft beheerder Natuurmonumenten hier wel eens rondleidingen.

Plan et Project du Fort Crevecoeur. Mansucriptkaart; pen, gekleurd. Maker:G. van Amelsvoort.
Datering: 1735. Formaat: 50,2 x 71,2 cm. Vindplaats: C 42 / 020 (10) 

Crevecoeur. Ets. Makers: G. Bouttats en J. Peeters. Datering: 1673-1674.
Formaat: 18,4 x 28,3 cm. Vindplaats: C 42 / 1673 (1)

Nadat we onder het spoor zijn doorgelopen, volgen we ongeveer twee kilometer de Maasboulevard. We lopen langs enkele historische panden in Oud-Empel, fraai gelegen aan de Maas. De in de verte opdoemende gifgroene geluidsschermen van de A2 steken hier nogal schril bij af. De wandelroute gaat verder over de Empelsedijk. In de akkers rechts van ons stond van ongeveer 100 tot 250 na Chr. een grote Gallo-Romeinse tempel. Deze zogenaamde Tempel van Empel was gewijd aan Hercules Magusanus.

Hercules Magusanus in cortenstaal aan de Empelsedijk (maart 2024).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

We lopen door Gewande en niet veel later langs het Archeologisch & Paleontologisch Museum Hertogsgemaal.

Museum Hertogsgemaal (maart 2024).
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Op onderstaande kaart van de Brabant-Collectie zie je hoe het traject dat we tot nu toe gelopen hebben er rond 1680 uitzag.

Caerte ende afteyckeninge van de kade opden Koorn-weerdt. Manuscriptkaart;
pen, gekleurd. Maker: J. Esser. Datering: 1680. Formaat: 31 x 40 cm.
Vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Korenweerd / 1680 (1)

Bij knooppunt 99 laten we de dijk achter ons en volgen het onverharde pad door de Maasuiterwaarden. Een prachtig natuurgebied, waar je soms je creativiteit moet gebruiken om de weg te vinden, zeker bij hogere waterstanden. In het uiterste geval, als het gebied echt onbegaanbaar is, kun je kiezen voor de verharde Wildse Dijk tot voorbij Maren-Kessel, maar dan mis je wel veel moois.

Maasuiterwaarden (maart 2024). © Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Uiteindelijk bereiken we weer de bewoonde wereld, maken nog even een ommetje langs het Soldatenwiel en komen uit bij knooppunt 43 aan de Lithse Dijk. Dit meest westelijke puntje van Lith is het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we verder naar Megen.

Bronnen:

• J. Biemans e.a.: Engelen: grensdorp aan de Dieze. Engelen: Werkgroep Engelenboek & Angrisa Heemkundekring Engelen, 2011. Vindplaats: BRA Y BIEM 2011
• H. Bruggeman: Rond Crèvecoeur: de geschiedenis van een vergeten fort. 's-Hertogenbosch: uitgave in eigen beheer, 1992. Vindplaats: BRA J BRUG 1992
• T. van der Lee e.a.: De kindercanon van Engelen: van de oudste tot de nieuwste nederzetting in ons Uniek Diezedorp. Engelen: Angrisa Heemkundekring Engelen, 2015. Vindplaats: BRA Y LEE 2015
• B. van Opzeeland: Het Engelermeer: historie en avifauna. In: Met gansen trou, 2001, nr. 10, pag. 114-119. Vindplaats: T 07445
• B. van Opzeeland: Het Engelermeer: historie en avifauna (2). In: Met gansen trou, 2001, nr. 11, pag. 130-141. Vindplaats: T 07445
• N. Roymans en T. Derks: De tempel van Empel: een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven. 's-Hertogenbosch: St. Brabantse Regionale Geschiedbeoefening & St. Archeologie en Bouwhistorie 's-Hertogenbosch e.o., 1994. Vindplaats: BRA Z3 GBV 2
• A. Verhagen en D. Mol: De Groote Wielen: er was eens...: wie woonden er in de Groote Wielen in de ijstijd? Norg: DrukWare, 2009. Vindplaats: BRA Z3 VERH 2009
• G. van Wijk: Het Land van Heusden in kaart en beeld gezet: 700 jaar geschiedenis van het Land van Heusden in kaart en beeld gebracht. Nieuwkuijk: Heemkundekring Onsenoort, 2021. Vindplaats: BRA Z4 WIJK 2021

Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel tijdens WO II

Op 25 september 2024, precies tachtig jaar na de bevrijding van Aarle-Rixtel, overhandigden heemkundige Jeroen Arts, historicus Arnoud-Jan Bijsterveld en schrijfster Jola Prinsen, het eerste exemplaar van hun boek ‘Beeldverslag van de oorlog. Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel, 1939-1944’ aan Wim van de Donk, rector magnificus en voorzitter van het College van Bestuur van Tilburg University en voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei. Jola is tevens onze collega bij de Tilburgse Universiteitsbibliotheek en ter gelegenheid van het verschijnen van het boek is ze vandaag onze gastschrijfster.

Het boek bevat en beschrijft een unieke collectie oorlogsfoto’s van mijn opa, de niet onverdienstelijke amateurfotograaf Johan Prinsen (1896-1973), eigenaar van puddingpoederfabriek Thermos in Aarle-Rixtel. Door te letten op visuele en technische details en allerlei bronnen te raadplegen, brachten de schrijvers nieuwe feiten uit de Aarlese oorlogsgeschiedenis aan het licht.

Johan Prinsen en zijn vrouw Bep. © Collectie: Familie Prinsen

Vijf jaar geleden werd ik benaderd door Jeroen Arts, die vermoedde dat mijn familie bijzondere foto’s en negatieven had van gebeurtenissen in Aarle-Rixtel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Inderdaad bleken er tientallen, grotendeels onbekende foto’s in ons familiearchief te zitten. Met grote zorgvuldigheid scande Jeroen de foto’s en negatieven. Samen met historicus Arnoud-Jan Bijsterveld onderzocht hij de afbeeldingen en behandelden ze als historische bron: wat en wie staat erop? Wat vertellen de technische details van de foto’s? Wat is de chronologische volgorde en welk verhaal vertellen ze dan? Uit alle oorlogsjaren bleken er foto’s te zijn, zoals van de mobilisatie (1939), de opgeblazen bruggen, de vordering van de auto (1941), de klokkenroof (1942), de radiovordering (1943) en de bevrijding (1944).

2 december 1942: Schoolkinderen uit Aarle-Rixtel verzamelen zich rond de
uit de kerktoren getakelde kerkklok. Foto: Johan Prinsen. © Collectie: Familie Prinsen

Daarbij kwamen verschillende nieuwe feiten aan het licht. Zo bleek dat de bekende fotograaf Martien Coppens de foto’s heeft ontwikkeld. Mogelijk heeft hij zelfs mijn opa adviezen gegeven voor een meer artistieke belichting of invalshoek. Vooral de serie over de bevrijding van Aarle-Rixtel is bijzonder: we ontdekten dat mijn opa de aankomst van het eerste Britse verkenningsvoertuig in de Dorpsstraat op 22 september 1944 fotografeerde. Ook de dagen erna, toen het dorp dagenlang in het schemergebied tussen bezet en bevrijd verkeerde, bleef hij de gebeurtenissen vastleggen. Tot slot fotografeerde hij het oppakken van een vermeende collaborateur en de viering van de bevrijding voor het gemeentehuis op 25 september.

Jeroen Arts, Arnoud-Jan Bijsterveld en Jola Prinsen. Beeldverslag van de oorlog: Johan Prinsen fotografeert Aarle-Rixtel, 1939-1944

Tilburg, Uitgeverij De Zwaan, 2024. 144 blz., ill., ISBN 9789082442861

Vindplaats bij de Brabant-Collectie: BRA N3 ARTS 2024

Het boek is voor € 29,95 verkrijgbaar via dit bestelformulier.

Dean van Eijck: de jongste schrijver in de bibliotheekcollectie!

De Brabant-Collectie werd onlangs verrast door een artikel in het Brabants Dagblad over Dean van Eijck. En meer in het bijzonder over zijn boeken. Over de drie boeken die hij als schrijver het licht heeft doen zien. En wat was hier dan zo verrassend aan? Nou, we hebben hier te maken met een jongeman van pas 13 jaar. Dean woont met zijn ouders in Vught en omdat de Brabant-Collectie vooral boeken verzameld die over Brabant gaan of door Brabanders geschreven zijn, waren ook wij geïnteresseerd in zijn boeken. We hebben ze besteld en de schrijver is ze kort geleden zelf komen brengen. Met deze boeken hebben we direct ook de jongste auteur ooit in onze collectie te pakken. De collecties van de Universiteitsbibliotheek van Tilburg University en de Brabant-Collectie zijn rijk aan kinderboeken, o.a. van het echtpaar Buijnsters-Smets, en het is een goede zaak dat we ook nieuwe kinderboeken aan de verzameling toe kunnen voegen.

De titels van Dean’s boeken luiden: Het Bobyon Boek en Mijn doldwaze dagboek, deel 1 en deel 2. Dit zijn niet écht de dagboeken van Dean. Ze vertellen de belevenissen van Fred Fredson, een bijzondere jongen die pesters aantrekt, maar deze de baas kan omdat hij voldoende zelfvertrouwen heeft. In Het Bobyon Boek komen ook personages voor die wel op bestaande mensen zijn gebaseerd. Maar de fantasie die in de verhalen is gestopt, maakt dat je dit als lezer niet goed doorhebt. Je wordt meegenomen in die fantasiewereld, waarin allemaal absurde dingen gebeuren. Dean van Eijck is behalve de schrijver ook degene die de vele tekeningen in de boeken heeft gemaakt. Ook daarin speelt de fantasie uiteraard een grote rol.

Dean wist al vroeg dat hij het erg leuk vond om verhalen te bedenken en hij is nu alweer bezig met het volgende boek. We gaan dus vast nog vaker van hem horen. Op zijn eigen website kun je volgen waar hij mee bezig is.