Wandelen door de Brabant-Collectie: Van station Boxtel naar Groot Duijfhuis

Etappe 3 Brabants Vennenpad (ongeveer 11 km)

De eerste historische locatie van vandaag is kasteel Stapelen, hieronder mooi te zien op een manuscriptkaart uit 1803.

Het Dorp Boxtel met deszelfs Omtrek. Overgenomen, uit de Kaart van 
den Bodem van Elde, geteekent door H. Verhees Geadmiteert Landmeeter,
in het jaar 1803. Manuscriptkaart, gekleurd. Formaat: 17.2 x 22.8 cm
Vindplaats: Bataafs Brabant / Oost / Boxtel 1803 (1)

Het kasteel wordt voor het eerst genoemd in 1293. Willem I van Boxtel (1212-1290) krijgt Stapelen met bijbehorende landerijen in leen als beloning voor zijn dappere optreden in de Slag bij Woeringen. De naamsverklaring voor Stapelen loopt uiteen. Zo worden genoemd: een hertogshoeve met stallen, afgeleid van het woord stabula (stallen); een stapelplaats, oftewel een plek waar handelaren hun koopwaar opslaan en verhandelen, als afgeleide van stapulum (paal, zuil); en een hooggelegen plaats. Twee beroemdheden verblijven kortstondig op Stapelen. Willem van Oranje overnacht er in 1561 en in 1567 tijdens zijn vlucht naar Duitsland. Lodewijk XIV van Frankrijk verblijft in de zomer van 1672 tien dagen op Stapelen. Door erfopvolging is het kasteel in handen van de adellijke families Van Boxtel, Van Ranst en Van Horne, tot het in 1819 particulier bezit wordt. In 1857 wordt Jan Hendrik Mahie, gemeenteraadslid van ’s-Hertogenbosch, de nieuwe eigenaar en een jaar later begint hij met een ingrijpende renovatie. Hij laat een groot aantal kantelen toevoegen, verandert de hoofdingang en breekt de boerderij op de binnenplaats af. Na de dood van haar man blijft weduwe Mahie op het kasteel wonen. Ze wil het kasteel bij voorkeur verkopen aan mannelijke kloosterlingen en plaatst een advertentie in een Franse krant. In 1915 verkoopt ze het kasteel aan de paters assumptionisten die er tot 2018 hun Nederlandse hoofdvestiging hebben. Momenteel is het kasteel in handen van een vastgoedbeheerder.

Kasteel te Boxtel. J.F. Christ. 1846
Lithografie. Formaat: 19.3 x 27.2 cm
Vindplaats: B 79.2 / 820.11 (3) 

Kasteel Stapelen (voorjaar 2020)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Voor meer beeldmateriaal en informatie over Stapelen zie onze website BCfinder, maar bijvoorbeeld ook de studie van Ruud van Nooijen met mooie foto's en kaarten.

Mirakel H. Bloed XIVe eeuw. Autotypie.
Formaat: 9.8 x 6.8 cm.
Vindplaats: ML / 131.33.1 Boxt (2)

Zowel kasteel Stapelen als de Sint-Petrusbasiliek die we vervolgens passeren, spelen een rol bij de Heilig Bloedprocessie van Boxtel. Rond 1380 geschiedt hier een eucharistisch wonder: gemorste miswijn op het corporale verandert in bloedvlekken. Al snel reizen bedevaartgangers naar Boxtel om de zogenoemde Heilige Bloeddoeken te vereren. In 1652 worden de relieken naar Hoogstraten overgebracht en verdwijnt de openbare processie voor een langere periode. Tot het corporale in 1924 terugkeert naar Boxtel en de Bloedprocessie op Drievuldigheidszondag (eerste zondag na Pinksteren) weer door de straten van Boxtel trekt, onder andere langs de Sint-Petrusbasiliek en de Kapel van Het Heilig Bloed op Stapelen. In 2020 en 2021 ging de processie niet door vanwege de coronacrisis. De hoop is nu gevestigd op 12 juni 2022. De route van de processie moet op dit moment nog vastgesteld worden.

We vervolgen ons pad en komen uit op de Markt. Op onderstaande prentbriefkaart van de Brabant-Collectie staat een witgepleisterd huis. Dit is het voormalige Vrouwengasthuis met in de raamboog een gevelsteen met het opschrift: ’t Gasthuys van juffrouw Magdalena van der Stappen anno 1646. Links staat een ongepleisterd huis, het voormalige Mannengasthuis.

Boxtel, Gesticht "Magdalena van der Stappen" anno 1664
Prentbriefkaart. Maker onbekend. Formaat: 8.8 x 14
Uitgave F.C. Spijkers, Boxtel. [1962]

De oudste vermelding van een Boxtels gasthuis staat in een koopakte uit 1407. In die tijd kunnen passanten en pelgrims naar het Heilig Bloed er een plaats vinden, evenals armen en zieken. In 1646 wordt, dankzij de nalatenschap van Magdalena van der Stappen, het afgebeelde Vrouwengasthuis gebouwd. Al snel daarna, in 1650, komt er links daarvan een Mannengasthuis bij. Adriaen van Berendonck en zijn vrouw leggen testamentair vast dat na hun dood hun huis deze functie krijgt. En aldus kunnen tot midden 20e eeuw ongehuwde of kinderloze Boxtelaren hier een thuis vinden. Maar ook voor gehuwden en zij die wel kinderen hebben, is hier onderdak, als hun kinderen niet in staat óf niet bereid zijn voor hun armoedige ouders te zorgen. Het Mannengasthuis is hier gevestigd tot een verhuizing in 1874. Het Vrouwengasthuis blijft tot 1967 bewoond en huisvest momenteel de VVV Boxtel en het Historisch Museum Piet Dorenbosch.

Langs de oevers van de Dommel lopen we Boxtel uit en komen bij de restanten van de voormalige spoorlijn Boxtel-Wesel, ook bekend als het Duits Lijntje. In 1873 opent de Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij het eerste deel van het traject van Boxtel naar Goch. Vijf jaar later wordt het tweede deel, van Goch naar Wesel, in gebruik genomen. De spoorlijn is een belangrijke schakel in het treintraject Londen-Berlijn, en zelfs verder oostwaarts tot in Rusland. Het is een groot succes, met voorname reizigers als keizers en koningen. Maar ook voor de gewone burger biedt het mogelijkheden en de handel vaart er wel bij. Tot de Eerste Wereldoorlog roet in het eten gooit. In 1950 stopt het personenvervoer en in 2005 wordt het laatste stukje goederenvervoer op traject Boxtel-Veghel beëindigd. Momenteel wordt het Duits Lijntje nieuw leven ingeblazen met plannen voor wandel-, fiets- en ruiterpaden langs of over de spoorbaan en informatieborden die vertellen over de hoogtijdagen. Een ecologische verbindingszone wordt gerealiseerd door natuurgebieden met elkaar te verbinden langs de oost-westverbinding van dit spoor.

Kunstwerk van Huub Thorissen bij het Duits Lijntje (voorjaar 2020)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

We lopen verder door natuurgebied De Geelders, onderdeel van Nationaal Landschap Het Groene Woud. Ooit strekte zich hier een eindeloos, vochtig woud uit, maar de ontbossing begon al in de zesde eeuw. De naam Gheerlaer, voor het eerst genoemd in 1386, verwijst naar de ontginningen door Geerling van den Bosch. In 1471 komen delen van het Geelderscomplex in handen van de kartuizer monniken, maar over hen meer in aflevering 4 van deze blogreeks. Zo’n twee eeuwen later bezit Bosschenaar Pieter Lus het gebied, waarna De Geelders van de ene grootgrondbezitter op de andere overgaat, met familie Marggraff als laatste in de rij. Momenteel wordt het gebied beheerd door Stichting Marggraff, Staatsbosbeheer en Brabants Landschap en staat het bekend om zijn grote biodiversiteit. Na De Geelders is het goed toeven in café ’t Groene Woud. Leuk detail: Wachtpost 5 van het Duits Lijntje is nu onderdeel van dit café. We lopen verder via de Slophoosweg; een naam die is afgeleid van een veld genaamd “de slophoos”, wat weer een verbastering is van ‘slaaphuis’ oftewel herberg.

Groot Duijfhuis is het eindpunt van vandaag. De volgende keer lopen we verder naar St. Oedenrode.

Bronnen:

• Pater Ferdinandus: Geschiedenis van het Kasteel Stapelen. Boxtel: P.P. Assumptionisten, 1940. Vindplaats: CBM C 01544
• C. van den Hout: Kasteel Stapelen. Muiderberg etc.: Nederlandse Kastelenstichting etc., 1972. Vindplaats: CBM C 11414
• R. van Nooijen: Kasteel Stapelen c.a., Boxtel; ontstaan en beknopte geschiedenis. Versie: 11 maart 2016. Online raadpleegbaar.
• G. van den Oetelaar, J. Hendriks: De Geelders, bosgebied in Het Groene Woud. Liempde: St. Kartuizerklooster Sinte Sophia van Constantinopel, 2012. Vindplaats: CBM B 63782
• J.J.E.M. de Visser: Boxtel: een heerlijkheid tussen twee heren: ca. 1100-1652: van hulde aan de keizer naar trouw aan de hertog. 's-Hertogenbosch: Uitgeverij Dekkers/Van Gerwen, 2013. Vindplaats: BRA Y VISS 2013
• J.J.E.M. de Visser: Boxtel: van Brabantse Baronie naar groene gemeente. Wijchen: Drukkerij de Kleijn, 1999. Vindplaats: BRA Y VISS 1999