Mini-expositie 'Schelpen en rariteitenkabinet'

Met fraaie plaatwerken, afkomstig uit de vele natuurhistorische werken die de Brabant-Collectie en Universiteitsbibliotheek rijk zijn, hebben we een mini-expositie in de vitrine op niveau 0 ingericht met het thema: Schelpen en rariteitenkabinet. Een rariteitenkabinet is een verzameling van zeldzame voorwerpen genoemd naar de kast waarin deze kon worden bewaard. Vreemde schelpen en met name de nautilusschelpen behoorden veelal tot een dergelijke collectie. Schelpen namen binnen de Nederlandse verzamelingen een bijzondere plaats in. Vermeldingen van Nederlandse schelpennamen vinden we ook in buitenlandse werken uit die tijd. Doordat er meer contact was met en interesse in verre oorden ontstond er een behoefte de curiosa te verzamelen en ordenen.

Portret van Georg Everhard Rumphius
Gegraveerd door J. de Later en uitgevoerd door F. Halma
Uit: G.E. Rumphius e.a., D'Amboinsche rariteitkamer ..., T'Amsterdam: gedrukt by François Halma, 1705. 
Vindplaats: TRE 007 E 02

Hét schelpenboek in Nederland was D'Amboinsche rariteitkamer, behelzende eene beschryvinge van allerhande zoo weeke als harde schaalvisschen, te weeten raare krabben, kreeften, en diergelyke zeedieren, als mede allerhande hoorntjes en schulpen, die men in d'Amboinsche zee vindt: daar beneven zommige mineraalen, gesteenten, en soorten van aarde, die in d' Amboinsche, en zommige omleggende eilanden gevonden worden: Verdeelt in drie boeken van Georg Everhard Rumphius (1627-1702), in 1705 in Amsterdam gedrukt bij François Halma. Het betrof het tweede manuscript naar eigen wetenschappelijk onderzoek op Ambon van deze op latere leeftijd blinde VOC-dienaar en natuurvorser. Hij droeg het op aan Hendrik d'Acquet, zelf ook verzamelaar van schelpen en burgemeester van Delft. Na Rumphius' dood werd het werk in Amsterdam gedrukt.
In de 18de eeuw was er sprake van soms wel duizenden schelpen in een collectie. Op onderstaande titelgravure bij deze oude druk zijn de ladekasten in een rariteitenkabinet te zien waarin de schelpen naar grootte konden worden opgeborgen. Ook zien we de inboorlingen, die schelpen naar de westerlingen komen brengen.

Gegraveerde titelpagina door Jacobus de Later naar Jan Goeree
Uit: G.E. Rumphius e.a., D'Amboinsche rariteitkamer ..., T'Amsterdam: gedrukt by François Halma, 1705. 
Vindplaats: TRE 007 E 02

Plaat XXXIX met Cylindri, Rollen ookwel Dadels genaamd
Uit: G.E. Rumphius e.a., D'Amboinsche rariteitkamer ..., T'Amsterdam: gedrukt by François Halma, 1705. 
Vindplaats: TRE 007 E 02

Hoe kunstig dergelijke schelpenlades in een rariteitenkabinet soms waren ingericht, kunt u zien u op onderstaande prenten van zes laden uit de collectie van Albertus Seba (1665-1736). Diens collectie was van groot belang en werd o.a. door Linnaeus bezocht. Tsaar Peter de Grote kocht later de gehele collectie van Albertus Seba voor zijn Kunstkammer.  

Tabula XXXV
Uit: A.Seba e.a., Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio, et iconibus artificiosissimis expressio, per universam physices historiam opus, cui in hoc rerum genere, nullum par exstitit ex toto terrarum orbe collegit, Amstelaedami: apud Janssonio-Waesbergios, & J. Wetstenium, & Gul. Smith, 1734-1765. Tome III
Vindplaats: KOD 037 C 01

Tabula XXXVI
Uit: A.Seba e.a., Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio, et iconibus artificiosissimis expressio, per universam physices historiam opus, cui in hoc rerum genere, nullum par exstitit ex toto terrarum orbe collegit, Amstelaedami: apud Janssonio-Waesbergios, & J. Wetstenium, & Gul. Smith, 1734-1765. Tome III
Vindplaats: KOD 037 C 01

Tabula XXXVII
Uit: A.Seba e.a., Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio, et iconibus artificiosissimis expressio, per universam physices historiam opus, cui in hoc rerum genere, nullum par exstitit ex toto terrarum orbe collegit, Amstelaedami: apud Janssonio-Waesbergios, & J. Wetstenium, & Gul. Smith, 1734-1765. Tome III
Vindplaats: KOD 037 C 01

Zeer fraai uitgevoerd zijn de schelpenprenten in kleur uit het Deliciae naturae selectae ... van G.W. Knorr, waarvan u hier de titelpagina met onder meer allerlei exotische schelpen ziet.

Titelpagina
Uit: Knorr, G. W. e.a., Deliciæ naturæ selectæ, of Uitgeleezen kabinet van natuurlyke zeldzaamheden: Welke de drie ryken der natuur aanbieden ..., Te Dordrecht: by Abraham Blussé en zoon, 1771.
Vindplaats: KOD 40 C 01

Tabula V
Uit: Knorr, G. W. e.a., Deliciæ naturæ selectæ, of Uitgeleezen kabinet van natuurlyke zeldzaamheden: Welke de drie ryken der natuur aanbieden ..., Te Dordrecht: by Abraham Blussé en zoon, 1771.
Vindplaats: KOD 40 C 01

Tot en met vrijdag 25 september kunt u de schelpenprenten in de vitrine op niveau 0 in de bibliotheek van Tilburg University komen bekijken. U bent van harte welkom tijdens openingstijden.

Bron:
E. Bergvelt, De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenverzamelingen, 1585-1738, Zwolle; Amsterdam, 1992. Vindplaats: NGE J2 BERG 1992