Wandelen door de Brabant-Collectie: Van Luyksgestel naar Bladel

Etappe 11 Brabants Vennenpad (21,7 km)

We starten onze wandeling vandaag in Luyksgestel. Op de hoek Dorpstraat – Kerkstraat staat een beeldhouwwerk, genaamd De Koperteut, van kunstenaar Peter Roovers. Op 16 september 1972 is het beeld onthuld door de Deense ambassadeur Sigurd Christensen en de toenmalige burgemeester Frank Houben.

De Koperteut van Peter Roovers (maart 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Zoals gezegd in etappe 10 van onze blogreeks staat ook Luyksgestel bekend om zijn teuten, met name koperteuten. De band met Denemarken mag hecht en langdurig genoemd worden. Vanaf de 17e eeuw trokken de Luyksgestelse teuten naar dit land, aanvankelijk te voet. Aan hun leren wambuis waren ijzeren haken bevestigd waaraan kannen, ketels en pannen hingen. De winstgevende handel deed hun rijkdom snel groeien, waardoor het vervoer al snel per paard en wagen ging. In het begin trokken ze ieder jaar rond de winter weer naar huis, maar later bleven de meesten jarenlang in Denemarken wonen. Hun handel stond tot 1861 onder bescherming van de Deense koning, vaak tot groot ongenoegen van de plaatselijke koperhandelaren. Nog een verwijzing naar Denemarken is te vinden in korenmolen De Deen, die overigens niet op onze route ligt. Deze molen dankt zijn naam aan de familie van koperteut Jan Francis Pleek, die in 1814 in het Deense Horsens overleed. Zijn weduwvrouw Cornelia Rombauts ging met haar twee kinderen terug naar haar geboorteplaats Luyksgestel, waar ze hertrouwde. Samen met haar zoon Peter en zwager Adriaen Pleek liet ze in 1839 een korenmolen bouwen, die de naam De Witte kreeg, maar vanaf 1968 De Deen werd genoemd.

We komen uit bij de solitair staande 15e-eeuwse St. Martinustoren. Na een inbraak brandt in de nacht van 31 maart op 1 april 1840 de St. Martinuskerk af. Diverse kranten maken hiervan melding, zo ook De Bredasche Courant op 5 april 1840: “Men vond eene ladder tegen een der kerkramen staan, waardoor men had ingebroken, om die rijk versierde kerk te bestelen, waarna men dezelve in brand stak. Van het schoone kerkgebouw en den toren is niets dan de muren, eene ruïne, overgebleven; niets is kunnen gered worden dan eenig goud en zilver, hetwelk zich in de sacristij bevond. De schade moet zeer aanmerkelijk zijn.” De toren bleef behouden en op de grondslagen van de 15e-eeuwse kerk werd in 1843 een waterstaatskerk gebouwd naar ontwerp van de Geldropse architect Adriaan van Gaal. Ondanks dat de brand veel verwoest had, blijkt er van de Gotische kerk veel meer bewaard te zijn gebleven dan doorgaans wordt verondersteld, aldus Wies van Leeuwen (In: De Rosdoek, 1990, nr. 58, pag. 24-25). Hij stelt dat de scheibogen tussen schip en zijbeuken, het onderste gedeelte van de zijbeukmuren en de muren van het koor gespaard zijn gebleven in het nieuwe ontwerp. De kerk moet in 1958 plaats maken voor een ‘moderne’ kerk. In de bestrating aan de oostzijde van de toren zijn de contouren van de oude kerk zichtbaar gemaakt.

R. C. Kerk met pastorie, Luyksgestel, N. Brabant, kanton Eindhoven etc.
Prentbriefkaart. Maker onbekend. Uitgeverij A.H. Das, Maastricht. Datering: 1910-1913.
Formaat: 9 x 14 cm. Vindplaats: pbk-L 97.1 / 411.11 Mart (1)

St. Martinustoren (maart 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Naast de toren staat de ‘nieuwe’ St. Martinuskerk, in 1957 ontworpen door Edmond Nijsten en gebouwd in shake-handsarchitectuur. De ruimtelijke inpassing was enigszins beperkt, omdat was bepaald dat de oude kerk moest blijven staat tot de nieuwe gereed was. Ook al betreft het hier dus een vrij jonge kerk, binnen staan wel een aantal bijzondere kunstwerken van kapellen uit de omgeving: een houten kruisbeeld uit ca. 1500, een Mariabeeld uit 1650 en diverse beelden uit de 16e-18e eeuw. Tevens staat er een preekstoel uit 1843 die afkomstig is uit de St. Jan van ’s-Hertogenbosch. In 1959 werd de kerk geconsacreerd.

Huidige St. Martinuskerk (maart 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Lange tijd was Luyksgestel een enclave binnen de Meierij van ’s-Hertogenbosch en behoorde tot het prinsbisdom Luik. In 1818 werd het dorp met Lommel geruild, zodat het bij Noord-Brabant kwam en in 1830 (na de Belgische Afscheiding) Nederlands werd. Lommel werd hierdoor Belgisch grondgebied. Onderstaande kaart van Jacob Kuyper (1821-1908) uit De Gemeente-Atlas van Nederland naar officieele bronnen bewerkt toont gemeente Bergeijk en omgeving in de periode 1866-1867. Luyksgestel behoort dan al tot Nederland en is een zelfstandige gemeente. Pas sinds de gemeentelijke herindeling in 1997 behoort het tot gemeente Bergeijk.

Provincie Noordbrabant. Gemeente Bergeijk. Plattegrond. Grensgekleurde lithografie.
Maker: J. Kuyper. Uitgever: Hugo Suringar. Datering: 1866-1867.
Formaat: 19,9 x 26,8 cm. Vindplaats: B 46.4 / 020 (1) 

We verlaten het dorp en lopen langs de Heilig Kruiskapel uit 1727. Deze kapel verving een kleine, oudere kapel die in 1641 bekend stond als Heilig Huisken. Door de ligging als enclave bleef Luyksgestel buiten politieke en religieuze omwentelingen, waardoor de katholieke devotie gewoon door kon gaan. De kapel trok dan ook vele pelgrims.

Heilig Kruiskapel (maart 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

Na de verwoestende brand in 1840 van de St. Martinuskerk heeft de kapel, uitgebreid met een houten loods, twee jaar dienst gedaan als noodkerk. In 1973-1974 is de kapel gerestaureerd. Om dit te financieren werd Stichting “Vrienden van de kapel van het Heilig Kruis” opgericht. De stichting is na de restauratie blijven bestaan en heeft nog meer kunnen realiseren: een nieuw tuinplan (1992) ontworpen door P.A.M. Buys, buiten een bronzen kruisbeeld (1997) en binnen bronzen kruiswegstaties (2001), beide gemaakt door Toon Slegers. Wil je meer weten over deze kapel, lees dan zeker het boekje Een Heilig Huisken dat te vinden is in onze collectie.

We gaan verder westwaarts en komen uit bij grenspaal nr. 197. Dit is een van de bijna 400 genummerde palen die na 1843 geplaatst zijn langs de hele Nederlands-Belgische grens. Iedere paal draagt de wapens van Nederland en België, het jaartal 1843 en een volgnummer. Logischerwijs is er in deze grensstreek jarenlang over en weer gesmokkeld tussen beide landen. In onze catalogus BCfinder vind je een groot aantal tijdschriftartikelen en boeken over dit onderwerp, zoals bijvoorbeeld Smokkelen in Brabant van Paul Spapens en Anton van Oirschot.

We laten de grens achter ons en gaan richting de Cartierheide. Deze naamgeving verwijst naar jonkheer Paul-Emile de Cartier de Marchienne, die het ernaast gelegen Duizels Hof in 1863 kocht. Zijn zoon Emile-Ernest gebruikte het omliggende gebied vooral voor de jacht. In 1932 schonk de familie het aan Natuurmonumenten, die op haar beurt in 1999 het beheer overdroeg aan Staatsbosbeheer.

Cartierheide 1985. Foto. Maker: Noud Aartsen. Datering: 1985.
Formaat: 20,2 x 25,1 cm. Vindplaats: NA/BL/27/006.
© Noud Aartsen / Brabant-Collectie, Tilburg University

We verlaten het bos- en heidegebied en bereiken Ten Vorsel. Dit landgoed wordt voor het eerst genoemd in een acte uit 1173, die een opsomming bevat van giften aan de kort daarvoor gestichte Priorij van Postel. De Maatschappij tot bevordering van Welstand, voornamelijk onder Landlieden koopt het landgoed in 1853. De Hilvarenbeekse predikant Jacob van Heusden richt in 1822 deze maatschappij op met als doel onroerend goed aan te kopen zodat protestantse gezinnen tegen geringe kosten een boerderij kunnen pachten. Vanaf de jaren 1970 komen er groepsverblijven - aanvankelijk voor jongeren, maar inmiddels ook voor families en verenigingen - op het landgoed dat nog steeds in handen is van de Maatschappij van Welstand.

Op het landgoed staat de zogenaamde Heksenboom van Zwarte Kaat, een monumentale beuk uit ca. 1890. De boom komt voor in het volksverhaal Het kind met den helm van Jan Renier Snieders (1812-1888) en is verbonden met de legende rond bendeleidster Zwarte Kaat. In de 16e eeuw teistert zij, samen met haar man Bruno en andere bendeleden, de Kempen. Op de avond van Driekoningen 1596 ontvoeren ze de pasgeboren zoon van de bewoners van Hoeve Ten Vorsel. Ze vluchten naar Duitsland en voeden het kind, dat ze Thomas noemen, op als hun eigen zoon. Als ze na 18 jaar weer terugkeren naar de Kempen en nog een grote slag willen slaan, vallen ze door de mand en worden gearresteerd. De bendeleden worden ter dood veroordeeld en Thomas en zijn oudere broer Floris kunnen elkaar in de armen sluiten. Zwarte Kaat wordt op de hei begraven en op haar graf wordt een heester geplant. Deze groeit uit tot een spookachtige boom, die men in de wijde omgeving Heksenboom gaat noemen. De legende wordt nog steeds gekoesterd op landgoed Ten Vorsel en omgeving. In 2019 is de boom verkozen tot Boom van het Jaar.

Dr. J. Renier Snieders. Gravure afkomstig uit de Katholieke Illustratie, 1873.
Maker: Johannes Walter. Datering: ca. 1873. Formaat: 17 x 15,5 cm.
Vindplaats: P / S 71.6 (1)

Het laatste stukje cultuurgeschiedenis voordat we Bladel inlopen is de luchtwachttoren aan de Bossingel. Deze toren uit 1953 is gemaakt van prefab betonnen raatbouwelementen en ruim 13 meter hoog. Hij maakte deel uit van een netwerk van 276 soortgelijke uitkijkposten van het Korps Luchtwachtdienst, oftewel KLD. Tijdens de Koude Oorlog kon men hierdoor vijandelijke (lees: Russische) vliegtuigen spotten die onder de radar vlogen. Op het open platform van 3 bij 3 meter speurden de speciaal getrainde luchtwachters (vaak vrijwilligers) met hun verrekijkers, én geholpen door hun gehoor, het luchtruim af op vliegtuigen. Per telefoon werden de waarnemingen doorgegeven aan het luchtwachtcentrum in Eindhoven dat in verbinding stond met het landelijk commandocentrum in Zeist. Werken voor KLD betekende: Kijken, Luisteren, Doorgeven. De toren vormde een driehoek (luchtwachtkring) met de luchtwachtpost in Meerveldhoven en de luchtwachttoren in Luyksgestel (beide verdwenen). Oorspronkelijk stond er een bosje rondom de Bladelse toren, zodat deze minder opviel. Maar intussen zijn de bomen hoger geworden dan de toren zelf. Door verbeterde radar en snellere vliegtuigen verloren de torens begin jaren 1960 hun functie. De luchtwachttoren van Bladel is gebruikt tot 1964. In 1968 werd de Luchtwachtdienst opgeheven. Slechts 19 van dit soort torens bleven bewaard. Die van Bladel is een gemeentelijk monument geworden en in 2016 van een informatiebord voorzien.

Luchtwachttoren 8C1, Bossingel te Bladel (mei 2022)
© Jolanda van den Akker / Brabant-Collectie, Tilburg University

En zo komen we aan het eindpunt van deze wandeldag. De volgende keer lopen we verder naar Natuurbegraafplaats De Utrecht. Het verslag van die etappe zal vanwege de vakantieperiode wat later dan gewoonlijk online staan, namelijk op 26 september a.s.

Bronnen:

• J. Coenen, W. van Leeuwen, J. Erftemeijer: Een Heilig Huisken: de Heilig Kruiskapel te Luyksgestel. Luyksgestel: Stichting "Vrienden van de kapel van het Heilig Kruis", 1987. Vindplaats: BRA J COEN 1987
• J. van den Dungen: Het verhaal van de Teuten: De Gèsselse koperteuten gingen hun eigen weg. In: Bergeijk, stad zonder muren: het heden en verleden in beeld. Bergeijk: Heemkundekring Bergeijk, 2019. Pag. 137-139. Vindplaats: BRA Y HOUT 2019
• W.H.Th. Knippenberg (1972): Luikgestelse Teuten in Denemarken. In: Brabants Heem. Jaargang 24, pag. 115-120 en 129-133. Vindplaats: T 03108
• W.H.Th. Knippenberg (1973): Luikgestelse Teuten in Denemarken. In: Brabants Heem. Jaargang 25, pag. 43-49. Vindplaats: T 03108
• H. Leijten (2013): Van kloostergoed tot educatiepark: 800 jaar Landgoed Ten Vorsel. In: Canon van de gemeente Bladel; Jubileumboek Heemkundige Kring Pladella Villa. Bladel: Heemkundige Kring Pladella Villa, 2013. Pag. 39-45. Vindplaats: BRA Y HOLL 2013
• H. Sakkers en J. den Hollander: Luchtwachttorens in Nederland: industrieel erfgoed uit de Koude Oorlog. Middelburg: Stichting Natuur- en Recreatieinformatie, 1989. Vindplaats: BRA Z3 SAKK 1989
• H. Strijbos: Nogmaals: kerk en toren van Sint Martinus te Luyksgestel. In: De Roskam. Nummer 58, pag. 24-25. Vindplaats: T 07477