Een ramp met vele gezichten

In de bibliotheek van de Brabant-Collectie worden duizenden jaargangen van enkele honderden tijdschriften bewaard. Vanzelfsprekend hebben ze allemaal een link met Brabant. Sommige zijn echter meer thematisch dan topografisch van aard. Zo is het door de grote collectie cartografie in de Brabant-Collectie logisch dat ook hieraan gerelateerde tijdschriften worden verzameld. In het Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis (vindplaats T 09404) verschijnen met enige regelmaat artikelen met een Brabantse insteek. Het kan daarin bijvoorbeeld gaan over de optekening van een van de watersnoodrampen waar de provincie in de voorbije eeuwen mee te kampen heeft gehad.
Een artikel dat in december 2019 in dit tijdschrift verscheen, legt indirect een link met een interessant object uit de Topografisch-Historische Atlas van de Brabant-Collectie, maar daarover later meer. Eerst iets over het artikel zelf: 'Zingen om het hoofd boven water te houden. Overstromingen en de Nederlandse literatuur'. Hoogleraar Lotte Jensen geeft aan de Radboud Universiteit in Nijmegen leiding aan een NWO-onderzoek naar onder andere historische watersnoodliederen. In Dealing with disasters wordt de rol onderzocht die rampen hebben gespeeld bij lokale en nationale identiteitsvorming in de periode 1421-1890. Het eerste jaartal is te koppelen aan de Sint-Elisabethsvloed; 1890 is gekozen omdat het jaar werd gekenmerkt door een heel strenge winter. In Dealing with disasters staat de culturele verbeelding van natuurrampen vóór de opkomst van televisie centraal. In het genoemde artikel, dat naar aanleiding van dit Nijmeegse onderzoek is verschenen, komen ook Brabantse natuurrampen voorbij. Een van de meest in het oog springende rampen is de watersnood bij Nieuwkuijk, bijna anderhalve eeuw geleden. Als gevolg van een doorbraak van de Vlijmense Dijk ten zuiden van Nieuwkuijk, in de nacht van 29 op 30 december 1880, kwam een groot deel van die plaats en Het Land van Heusden en Altena onder water te staan. Drie doden en een onbekende hoeveelheid vee kwamen bij de ramp om het leven; de materiële schade was enorm. Voor de slachtoffers werd op 18 februari 1881 een groots benefiet georganiseerd in het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. Ondanks de treurige aanleiding werd er een fraai Feestblad samengesteld, waarvan een exemplaar bewaard is in de collectie van de Universiteitsbibliotheek van Leiden. Talrijke bekende Nederlanders, onder wie dichter Nicolaas Beets en architect Pierre Cuypers, droegen eraan bij, maar het meest bijzondere onderdeel was misschien wel een speciaal Watersnood-Wilhelmus, opgedragen aan koning Willem III (niet de laatste vorst die zich met watermanagement bezighield). Het lied telt negen coupletten en met name in het eerste couplet klinkt het vertrouwde Wilhelmus door:

Wilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Dietschen bloet,
Den Waterlant ghetrouwe
Blijf ick tot in den doedt.
Oranjevorst met eere
Ben ick vrij onverveert,
Want plassen groot als meiren
Heb ik geannexeert.

Jensen merkt op dat in dit lied, waarin koning Willem III de ik-figuur is en tot ons lijkt te spreken, liefdadigheid en nationale saamhorigheid op een unieke wijze samen komen, hoewel er in het lied ook kritische kanttekeningen worden geplaatst bij het falende centrale bestuur. In een online publicatie van dezelfde auteur wordt nader ingegaan op enkel dit bijzondere Wilhelmus.

Via de universiteiten van Nijmegen en Leiden belanden we nu weer bij de Brabant-Collectie. De Nieuwkuijkse watersnood in de winter van 1880-1881 is behalve literair ook visueel verbeeld en voorbeelden hiervan bevinden zich in de Topografisch-Historische Atlas. Het betreft een aantal contemporaine foto’s van de situatie ter plekke, kort na de overstromingen. Foto’s met ondergelopen boerderijen, huizen en straten, weggevaagde bomen en huizen, soms met mensen die voor het maken van de foto even lijken te zijn gestopt met hun reddings- en opruimwerkzaamheden.

Watersnood Nieuwkuijk
Foto, 10 x 15 cm. Maker onbekend
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (11)

Maar er is meer. Voor de verslaglegging in De Katholieke Illustratie zijn destijds houtgravures gemaakt met soortgelijke voorstellingen. De meest opvallende in die reeks is een prent met ‘Het overbrengen der Heilige Vaten’.

De watersnood te Nieuwkuik - Het overbrengen der Heilige Vaten
Houtgravure, 15 x 22 cm. Maker onbekend
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (3)

Behalve mensen en vee moesten namelijk ook kostbaarheden in veiligheid worden gebracht, zoals het liturgisch vaatwerk (kelken, monstransen en reliekhouders) van de parochiekerk. In De Katholieke Illustratie worden de gebeurtenissen en ervaringen, zo ook het ophalen van de ‘heilige vaten’, tot in detail beschreven en met prenten geïllustreerd. Een gedetailleerd verslag van de ramp is in 2014 opgetekend door Bert Meijs in De ramp van Nieuwkuijk 1880-1881 (vindplaats: BRA T3 Meij 2014).

Doorbraak van den Vlijmenschen Dijk ten zuiden Nieuwkuik etc.
A.B. van Lieshout
Lithografie, 50 x 84.5 cm
Vindplaats: N 35.2 / 1880 (1)

Het vanwege grootte en inhoud meest in het oog springende beelddocument is een litho met de titel Doorbraak van den Vlijmenschen Dijk te zuiden Nieuwkuik ten 2 ure des nachts van 29 op 30 December 1880. De litho herbergt een grote hoeveelheid informatie, uiteenlopend van karakter. Onder de titel zijn feitelijke gegevens opgenomen over oppervlakte en inwoneraantal van Nieuwkuijk, maar ook van het grotere, overstroomde gebied: Het Land van Heusden en Altena. Daaronder is plaats ingeruimd voor 'Huizen onder Nieuwkuik en Vlijmen', die als blokjes langs de hoofdstraten zijn weergegeven. Deze zijn voorzien van de naam van de eigenaar én een symbool dat duidelijk maakt of het huis bij de overstroming geheel is weggespoeld (41 stuks), zwaar is beschadigd (18 stuks), is beschadigd (50 stuks) of onbeschadigd is gebleven. Een aantal huizen gaat vergezeld van een letter (A t/m P) die aan de linkerzijde wordt uitgelegd. Het betreffen 'reddings-voorvallen'. Met een persoonlijke pen wordt de penibele situatie beschreven waarin geredde gezinnen of individuele personen zich hadden bevonden en waar de getroffenen na de ramp werden ondergebracht. In de kaart is verder met stippellijnen en pijlen aangegeven hoe de hevigste waterstromen liepen. Onder de kaart is verder een reeks 'Gemengde Aanteekeningen' opgenomen, zoals de volgende: 'Een veulen, dat op een opkamer gevlucht was en van den honger het hout van de deuren en kozijnen afgeknabbeld en de matten uit de stoelen opgepeuzeld had, is na eenige dagen nog levend gered'. In deze aantekeningen staat ook een datum vermeld: 24 januari. Dit is wellicht de dag in 1881 waarop de gegevens voor deze kaart zijn verzameld. Verder wordt de Konijnenberg aan de rand van Nieuwkuijk genoemd, waar 300 mensen tijdens de overstroming heen zijn gevlucht. Deze is rechts op de prent weergegeven als 'toevluchtsoord van menschen en vee'. Wat hier opvalt is de vermelding dat 'G. van Son President der Commissie van den Konijnenberg, huist in een daarop geplaatste tent.' De meeste vluchtelingen verbleven de eerste dagen en nachten na de ramp onder de blote hemel. Anderen hadden op de Konijnenberg waarschijnlijk een meer dan tijdelijke verblijfplaats, getuige de beschrijvingen bij de twee portretten die de kaart completeren: 'M. Heymans, Nachtwaker der gemeente Nieuwkuik. Heeft door het slaan der noodklep de inwoners gewekt en van de doorbraak verwittigd. Huist in een hol op de Konijnenberg' en 'B. v.d. Lee, bijg: de Stoker, Jager van den Heer van Onsenoort. Huist met vrouw en vijf kinderen in een uitgegraven holte op den Konijnenberg'.

Deze kaart, met een schat aan informatie, is uitgegeven bij P.C. Baijens in Waalwijk – met name actief met de uitgave van prentbriefkaarten – en vervaardigd door A.B. van Lieshout (1802-1885). Een uitgebreid artikel over Van Lieshout verscheen in 1997 in tijdschrift De Klopkei (jaargang 21, p. 127-136, vindplaats T 07471). Deze Waalwijkse kunstenaar genoot zijn opleiding aan de Koninklijke School voor Nuttige en Beeldende Kunsten in 's-Hertogenbosch. Als zoon van een meester-timmerman kwam hij in aanraking met secuur meet- en tekenwerk. Tijdens zijn opleiding behaalde hij prijzen in de bouwkunde en ornamentkunde. Uiteindelijk kwam hij te werken bij het Kadaster in 's-Hertogenbosch. Zijn bekendste werk is een kaart van Noord-Brabant, bestaande uit twaalf delen, die ook in de Brabant-Collectie aanwezig is (vindplaats: Provincie Noord-Brabant / 1842 (1)). Deze kaart van Noord-Brabant kreeg na verschijnen veel waardering. In 1881, Van Lieshout was al bijna tachtig jaar en – zo staat vermeld op de kaart – 'Oud Ambtenaar van het Kadaster', was hij belast om de situatie en de verhalen in Nieuwkuijk na de watersnood op te tekenen.

Aan de hand van de veelzijdige bronnen uit diverse collecties die hierboven zijn beschreven, kan een goed beeld worden geschetst van een ramp, een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van een klein Brabants dorp. De impact van rampen laat voor altijd sporen na. Benieuwd hoe over anderhalve eeuw wordt teruggekeken op de coronacrisis in onze tijd en welke literaire en visuele bronnen daarvan bewaard zijn gebleven…